‘हरेक स्थानीय तहले दमकल राख्नुपर्छ’

आपतकालीन अवस्थामा अग्नि नियन्त्रण तथा उद्धार गर्ने सवारी साधन हो, दमकल । त्यसमा आगलागी नियन्त्रण तथा उद्धारका लागि आवश्यक पर्ने विभिन्न यन्त्र, उपकरण, पानी र केमिकलसहितका सामग्री राखिएका हुन्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय विपत्को ‘कलर कोड’ अनुसार रातो रंग लगाइएका विभिन्न किसिमका बत्ती र साइरन जडित सवारी साधनलाई हामी दमकल भनेर बुझ्छौं ।

अहिलेको अवस्थामा दमकलको महत्व कति छ भनेर मैले भनिराख्नुपर्छ जस्तो लाग्दैन । यो आपतकालीन मानवीय सेवा प्रवाह गर्ने महत्वपूर्ण सवारी साधन हो । आगलागी र उद्धार कार्यमा प्रत्येक सेकेण्डको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । एक सेकेण्ड अघि गएर गरेको उद्धारले ठूलो क्षति रोक्न सक्छ । त्यसैले यो सवारी साधनको एकदम जरूरी छ र यो आफैं महत्व प्रमाणित भएको साधन हो ।

नेपाल जस्तो मुलुकमा अग्नि नियन्त्रणका लागि दमकलविनाको परिकल्पना नै नगरे हुन्छ । नेपालको परिप्रेक्ष्यमा जंगल आगलागीको विषय फरक पाटो हो । यद्यपि, त्यसका लागि पनि छुट्टै किसिमको दमकल हुन्छ ।

शहरभित्र चलाइराखिएका जुन दमकलहरू छन्, तीविना शहरी आगलागी नियन्त्रण कल्पना पनि गर्न सकिन्न । भलै मानिस मिलेर कतिपय ठाउँमा आगो निभाइएला तर, त्यहाँ आगो निभाउने काम मात्रै हुन्छ, क्षति न्यूनीकरण गर्न सकिंदैन ।

आगलागी नियन्त्रणमा दमकल सबैभन्दा प्रभावकारी छ । हामीसँग अहिले जुन खालका दमकलहरू छन्, ती आधुनिक र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा प्रयोग हुने खालका भने छैनन् । नेपालमा प्रयोग हुने दमकलमा न्यूनतम सुविधा मात्रै छन् । त्यसैले बरु आधुनिक प्रविधियुक्त दमकलको खरीदमा सम्बन्धित निकायले ध्यान दिनुपर्छ ।

सबै स्थानीय तहले दमकल राख्नैपर्छ । यो मैले मात्र भनेको होइन, विपत् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन ऐन २०७४ नै ७५३ वटा स्थानीय तहमै दमकल राख्नुपर्छ भनेर बोलेको छ । कानूनले नै दमकल राख्नुपर्ने व्यवस्था गरेपछि स्थानीय तहले आफ्नो क्षेत्रभित्र आगलागी नियन्त्रण गर्नका लागि दमकल नराखी हुँदै हुन्न ।

नेपालको पहिलो दमकल सेवा

जुद्ध बारुण यन्त्र कार्यालय, नेपालको सबैभन्दा पहिलो दमकल सेवा हो । यो १९९४ सालमा स्थापना भएको हो । ९ भदौ २०६५ मा मन्त्रिपरिषद्ले निर्णय गरे अनुसार यो अहिले काठमाडौं महानगरपालिकामा हस्तान्तरण भएर सञ्चालनमा छ ।

कुनै ठाउँमा आगलागी भएको फोन आउनुअगावै दमकल तयारी अवस्थामा राखिएको हुन्छ । फोन आइसक्दा दमकल निस्किसक्छ । काठमाडौंको हकमा ढिलो ‘मूभ’ हुने समस्या छैन । आगलागीमा हामी पहिलो ‘रेस्पोन्डर’ हौं, आगलागी भएको ठाउँमा पुगिसकेपछि आवश्यकता अनुसार नजिकैका स्थानीय तहसहित नेपाल प्रहरी, सशस्त्र प्रहरी र नेपाली सेनाको दमकल बोलाउँछौं । जिल्लातिरको हकमा दमकल पुग्न ढिलाइ भयो भन्ने सुनेका छौं । यसमा सुधार हुनुपर्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा ‘फायर ब्रिगेड’ को छुट्टै ‘युनिट’ हुन्छ । त्यो २४सै घन्टा तयारी अवस्थामा बस्छ र अग्नि नियन्त्रण तथा उद्धारको कार्य गर्छ । यो युनिटको सञ्चालन र प्रयोग प्रहरी, सेनाको जस्तो अनुशासनमै बसेर काम गर्ने संस्थाको रूपमा हुनुपर्छ । हामीकहाँ पनि त्यही अभ्यास छ ।

तर, विभिन्न जिल्लामा चाहिं भर्खरै स्थानीय तहको अभ्यास भइरहेको अवस्थामा अलिकति समस्या पनि देखिएको छ । संस्थागत विकास भइनसकेकाले पनि त्यस्तो भएको हुनसक्छ । विस्तारै अनुभवबाट सिकेर पनि यसमा परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ ।

बारुण यन्त्रलाई एउटा छुट्टै युनिटको रूपमा राखेर सेवा प्रवाह गरे प्रभावकारी हुन्छ । दमकलका लागि छुट्टै ऐन, कानूनको पनि आवश्यकता छ, कानून भए दमकल र त्यहाँ काम गर्नेलाई अझ बढी जिम्मेवार बनाउन सकिन्छ ।

विपत् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन ऐनले चाहिं दमकल सञ्चालन सम्बन्धी केही कुराहरू बोलेको छ । त्यस अगाडि दमकल सञ्चालनका सम्बन्धमा कुनै ऐन, कानून नै थिएन । अहिले कम्तीमा स्थानीय तहले दमकल सेवा सञ्चालन गर्नुपर्ने भन्ने छ । अब दमकल सञ्चालन सम्बन्धी नियम र आचारसंहिता पनि बनाउनु जरूरी छ ।

कुन मापदण्डको दमकल ल्याउने भन्ने विषयमा पनि गाइडलाइन हुनुपर्छ । शहर, ग्रामीण भेग, जंगल क्षेत्रमा आगलागी नियन्त्रणमा छुट्टाछुट्टै खाले दमकलको प्रयोग हुनुपर्छ । दमकल खरीद गर्दा पनि त्यसमा चाहिने के–के विषय राख्ने भन्नेमा संघ, प्रदेश र स्थानीय सरकारले मापदण्ड तोक्नु जरूरी देख्छु ।

दमकल सञ्चालन गर्ने छुट्टै युनिटको व्यवस्थापन, ‘फायर फाइटर’ हरूलाई तालिम, पाठ्यक्रमको विकासलगायत विषयमा सम्बन्धित निकायले ध्यान दिनुपर्छ । नियमित रूपमा अग्नि नियन्त्रकलाई कसरी परिचालन गर्ने भन्ने पनि अहिलेसम्म स्पष्ट खाका छैन । यस सम्बन्धी ज्ञान नहुँदा अहिले कतिपय नगरपालिकाले ल्याएका दमकल त्यसै थन्किएर बसेका छन् ।

अर्को कुरा हामीकहाँ एउटा सामान्य सुरक्षा गार्डको पनि छुट्टै ‘ड्रेस कोड’ हुन्छ । तर, ‘फायर फाइटर’ हरूको कुनै ‘ड्रेस कोड’ छैन । आगोमा काम गर्ने हुुनाले हामीले विभिन्न खाले लुगा लगाएका हुन्छौं, तर सबैतिर समानता हुने गरी अब यस सम्बन्धी मापदण्ड नै तोक्नुपर्छ ।

आगो नियन्त्रणका सीमितता

हामीकहाँ आगो नियन्त्रणमा धेरै समस्या छन् । पहिलो त सबै ठाउँमा सुविधा भएका दमकल छैनन् । त्यस्तै जनशक्ति खटाउने ऐन, नियम निर्देशिकाहरू छैनन् । अग्नि नियन्त्रकलाई तालिम दिने विद्यालय छैनन् । सीमित ज्ञान र सीपको भरमा यति ठूलो जिम्मेवारी पूरा गर्न बाध्य छन् अग्नि नियन्त्रकहरू ।

प्रविधि र ज्ञानका कारण नयाँ–नयाँ खालका भौतिक संरचनाहरू बनिरहेका छन् । अग्ला भवनहरूमा आगो लागे नियन्त्रणका लागि ठूलो समस्या हुन्छ । २०/२२ तलासम्मका भवनहरू बनेका छन्, थप पनि बन्ने क्रममा छन् ।

तर, काठमाडौंको जुद्ध बारुण यन्त्र कार्यालय युनिटसँग मुश्किलले १० तलासम्मको मात्रै आगलागी नियन्त्रण गर्न सक्ने उपकरण छ । अन्यसँग त त्यति पनि छैन । त्यसैले हामीसँग उपलब्ध साधन र हामीले दिनुपर्ने सेवा बीचमा आकाश–जमीनको अन्तर परिरहेको छ ।

एउटा उदाहरण हामीलाई पानी भर्नका लागि ‘फायर हाईड्रेन्ट’ (खानेपानी प्रणालीमा जडान गरिएको आगो निभाउन प्रयोग हुने ठाउँ) हरू पर्याप्त छैनन् । कुनै आगलागी भएका ठाउँमा गएर पानी सकियो भने थप पानीका लागि फर्किएर कार्यालयमै आउनुपर्छ कि कहाँ छ पानी भनेर खोजेर हिंड्नुपर्छ । केही मिनेटको समय पनि महत्वपूर्ण हुने यस्तो बेलामा हामी पानी खोज्दै हिंड्नुपर्ने अवस्था हुन्छ ।

संरचनागत कुरा गर्दा कतिपय सडकमा दमकल छिर्न सक्ने अवस्था छैन । सडकमा छरपस्ट तारहरूले आगलागी भएको स्थानमा छिटो पुग्न समस्या हुन्छ । असन जस्ता ऐतिहासिक शहरहरूमा मुख्य बाटोमै दमकल मुश्किलले पुग्छ । त्यहाँ भित्रसम्म दमकल जान सक्ने अवस्था छैन ।

जैसीदेवलको एउटा घटनामा हामीले सानो ठाउँबाट भित्र छिरेर आगलागी नियन्त्रणमा लियौं । त्यस्ता ठाउँहरूलाई ध्यानमा राखेर हामीले मोटरसाइकल दमकल पनि बनाएका छौं । कोर क्षेत्रमा यो सहयोगी साबित भएको छ ।

अर्कोतर्फ जनतामा पनि आगलागीबाट सुरक्षित हुन पर्याप्त चेतना छैन । सलाई, लाइटर तथा आगो उत्पन्न हुने वस्तुहरू केटाकेटीको पहुँचबाट टाढा राख्ने र पेट्रोल, मट्टीतेल, डिजल जस्ता अत्यधिक प्रज्ज्वलनशील पदार्थ घरमा राख्न नहुने जस्ता सामान्य विषयमा पनि नागरिकको ध्यान गएको छैन ।

त्यस बाहेक जथाभावी रूपमा दियो, बत्ती तथा धुप नबाल्ने र अग्निजन्य कार्य गर्दा आगोले चाँडै टिप्ने कपडाहरू लगाउनुहुँदैन भन्ने चेतनाको अझै पनि अभाव छ । नियन्त्रित आगोले हाँसो ल्याउँछ, अनियन्त्रित आगोले आँसु । त्यसैले आगोमा हेलचेक्र्याइँ गर्नुहुँदैन ।

(नेपालकै पुरानो जुद्ध बारुण यन्त्र कार्यालयका प्रमुख भट्टराईसँग अनलाइनखबरकर्मी गौरव पोखरेलले गरेको कुराकानीमा आधारित)

यो पनि पढ्नुहोस

६०० स्थानीय तहमा दमकल छैन, डोजर चाहिं फालाफाल