स्पाइनल कर्ड इन्जुरी : जटिलता र उपचार

विश्वले हरेक वर्ष सेप्टेम्बर ५ मा विश्व स्पाइनल कर्ड इन्जुरी दिवस मनाउँदै आएको छ। यस वर्षको नारा ‘द्वन्द्व र प्रकोपहरूमा स्पाइनल कर्ड इन्जुरी: तयारी र रोकथाम’ हो। यस लेखले स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको कारण, लक्षण, निदान, उपचार र पुनर्स्थापनाको सन्दर्भमा चेतना जगाउने उद्देश्य राख्दछ।

स्पाइनल कर्ड इन्जुरी भनेको स्पाइनल कर्डको कुनै पनि भाग वा स्पाइनल नहरको अन्त्यमा (काउडा इक्विना) नसामा हुने क्षति हो। स्पाइनल कर्ड इन्जुरी (एससीआई) र परिणामस्वरूप पक्षघातले घाइतेहरूमा विनाशकारी शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, यौन र व्यावसायिक असरहरू देखिन्छन्। विकासोन्मुख देशहरूमा घटना दर प्रति दश लाख १२.० देखि २२०.० सम्म छ। विकसित देशहरूमा प्रति दश लाख १३.१ देखि १६३.४ सम्म छ।

दुर्घटनाबाट मेरुदण्ड भाँचिएको र स्पाइनल कर्डको चोट अन्य चोटहरूसँग सम्बन्धित हुँदा सबैभन्दा खराब नतिजा देखिन्छ। उनीहरूलाई सामान्यतया उपचारको लागि अस्पतालमा भर्ना र सक्रिय जीवनमा फर्किनको लागि पुनर्स्थापनाको आवश्यकता पर्दछ जसले समग्र उपचार महँगो बनाउँछ। सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एन्ड प्रिभेन्सन (सीडीसी) अमेरिकाका अनुसार स्पाइनल कर्ड इन्जुरी (एससीआई) ले राष्ट्रलाई प्रत्येक वर्ष ९.७ अर्ब डलर आर्थिक भार पार्दछ।

स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको कारण 

अधिकांश घटनाह दुर्घटनासँग सम्बन्धित छन्। डा. विकास पराजुलीको अनुसन्धान अनुसार हाम्रो देशमा उचाइबाट खसेर मेरुदण्ड वा वरपरको लिगामेन्टमा चोट लाग्नु स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको प्रमुख कारण हो। मोटर सवारी दुर्घटना र खेल चोट अन्य कारण हुन्। द्वन्द्व र विपत्तिमा बन्दुकको गोली लाग्नु, भवन भत्किंदा पुरिनु स्पाइनल कर्ड इन्जुरीका अन्य कारण हुन्। गठिया, डिस्क डिजेनेरेशन र कम्प्रेसन, संक्रमण, सूजन, ट्युमर, स्टेओपोरोटिक फ्र्याक्चर गैर-आघातजन्य अन्य कारण हुन्।

स्पाइनल कर्ड इन्जुरी (एससीआई) को लक्षण

स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको प्रस्तुतीकरण दुई कारकमा निर्भर गर्दछ। चोटको स्तर (मेरुदण्डको कुन स्तरमा यो चोट लागेको छ) र चोटको गम्भीरता।

१. पूर्ण स्पाइनल कर्ड इन्जुरी- यदि सबै अनुभूति (संवेदी) र चाल नियन्त्रण गर्ने सबै क्षमता (मोटर प्रकार्य) मेरुदण्डको चोट तल हराइन्छ भने चोट पूर्ण भनिन्छ।

२. अपूर्ण स्पाइनल कर्ड इन्जुरी- यदि प्रभावित क्षेत्रको तल केही चाल वा संवेदी कार्यहरू छन् भने त्यस्तो चोटलाई अपूर्ण भनिन्छ। अपूर्ण चोटको विभिन्न डिग्री छन्।

स्पाइनल कर्ड चोटको परिणाम के हो ?

१. हात र खुट्टामा चाल नहुनु- एक, दुई वा चारै अंगको अपूर्ण/पूर्ण पक्षाघात

२. गर्मी, चिसो र स्पर्श महसुस गर्ने अनुभूतिको अनुपस्थिति वा परिवर्तन

३. आन्द्रा वा मूत्राशय नियन्त्रणमा कमि

४. अतिरंजित रिफ्लेक्स गतिविधि वा शारीरिक कडापन

५. यौन कार्य, यौन संवेदनशीलता र प्रजनन क्षमतामा परिवर्तन

७. सास फेर्न गाह्रो हुनु, खोकी लाग्नु वा फोक्सोबाट स्राव हटाउनु

७. रीढ (शरीरको पृष्‍ठभागमा गर्धनदेखि गुदद्वारसम्म फैलिएको लाम्चो करङ; पछाडिको हाड) को हड्डीमा स्नायु फाइबरको क्षतिको कारण दुखाइ वा एक तीव्र सनसनी।

आघातपछि स्पाइनल कर्ड इन्जुरी (एससीआई) को आपतकालीन संकेत र लक्षण

१. घाँटी, टाउको वा पछाडि अत्यधिक दुखाइ वा दबाव

२. हात, खुट्टा वा औंलाहरूमा झम्झमाउनु वा स्पर्श गुमाउनु

३. शरीरको कुनै पनि भागमा आंशिक वा पूर्ण नियन्त्रण गुमाउनु

४. पिसाब वा आन्द्राको असंयमता

५. छातीमा ब्यान्ड जस्तो असामान्य संवेदनाहरू (दुखाइ, दबाब)

६. चोटपछि सास फेर्न बाधा

७. टाउको वा मेरुदण्डमा असामान्य गाँठाहरू

जो स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको जोखिममा छन् 

पुरुष, युवा उमेर, जोखिमपूर्ण व्यवहारमा संलग्न (थोरै पानीमा ड्राइभिङ, सम्पर्क खेलकुद, उचाइमा काम), रक्सीको प्रयोग स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको लागि जोखिमका कारक हुन्।

निदान

एससीआईको उचित निदानको लागि लक्षणहरूको विस्तृत मूल्याङ्कन, एक्स-रे, सिटीस्क्यान र एमआरआई आवश्यक हुन्छ।

उपचार

सबै रोगीलाई आईसीयू हेरचाह चाहिन्छ। यसमा स्थिर रक्तचाप कायम राख्न, हृदयको कार्य निगरानी, पर्याप्त भेन्टिलेसन र फोक्सोको कार्य सुनिश्चित गर्नुपर्छ। संक्रमण र अन्य जटिलताहरूलाई रोक्न तुरुन्तै उपचार गर्नुपर्छ। ताकि स्पाइनल कर्ड इन्जुरी बिरामीहरूले सम्भव भएसम्म उत्कृष्ट सम्भव नतिजा हासिल गर्न सकून्। अपूर्ण स्पाइनल कर्ड इन्जुरीसँग वा प्रगतिशील न्यूरोलजिकल गिरावटसँग रोगीहरू शल्यक्रियाले मेरुदण्डको हड्डीमा भएको क्षतिलाई उल्टाउन नसके तापनि भविष्यको दुखाइ वा विकृतिलाई रोक्न मेरुदण्डलाई स्थिर बनाउन शल्यक्रिया आवश्यक पर्न सक्छ।

पूर्ण प्रकारको स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको खराब नतिजा हुन्छ। सम्भव भएमा प्रारम्भिक शल्यक्रिया मार्फत स्पाइनल कर्ड इन्जुरीको अपूर्ण प्रकारहरूमा सुधार हुने सम्भावना हुन्छ।

जटिलता

१. मूत्राशय समस्या: बारम्बार पिसाब संक्रमण र पत्थरी

२. आन्द्रा समस्या: उच्च फाइबर आहारले आन्द्रा विनियमित गर्न मद्दत गर्न सक्छ

३. दबाव घाउ: चोट स्तर तल अनुभूतिको कमीको कारण। उचित छाला हेरचाह र प्याडिङ

 आवश्यक पर्दछ

४.रक्त परिसंचरण नियन्त्रण: खडा हुँदा कम रक्तचाप (अर्थोस्टेटिक हाइपोटेन्सन), खुट्टा सुन्निने, कहिलेकाहीं उच्च रक्तचाप (अटोनोमिक डिस्रेफ्लेक्सिया)

५. श्वासप्रश्वास समस्या: पेट र छातीको मांसपेशी प्रभावित भएमा सास फेर्न गाह्रो हुन्छ र खोकी लाग्छ।

६. हड्डीको घनत्व: ओस्टियोपोरोसिस र फ्र्याक्चरको जोखिम बढ्छ

७. मांसपेशी टोन: मांसपेशीहरूमा अनियन्त्रित कसाई वा गति (स्पास्टिकिटी) वा नरम (फ्लासिडिटी)

८.यौन स्वास्थ्य: पुरुषहरूले लिंग खडा र स्खलनमा परिवर्तनहरू देख्न सक्छन्

९. डिप्रेसन

पुनर्स्थापना

१. प्रारम्भिक पुनर्स्थापना: बिरामीलाई फिजियोथेरापी, पेशागत पुनर्स्थापना र मनोचिकित्सा चाहिन्छ।

२. ढिलो पुनर्स्थापना: बिरामीलाई माध्यमिक जटिलताहरूको उपचारको साथसाथै स्वतन्त्र रूपमा बाँच्नका लागि पुनर्स्थापनाका चरण आवश्यक पर्दछ।

विभिन्न पुनर्स्थापना उपाय 

१. मांसपेशी बलियो, संचार र गतिशीलतातिर लक्ष्य गर्ने फिजियोथेरापी

२. व्हिलचेयर, वाकर र खुट्टा कोष्ठक जस्ता सहायक उपकरणको प्रयोग

३. संचारको लागि अनुकूल उपकरणको प्रयोग

४. सूक्ष्म मोटर कौशलमा केन्द्रित व्यावसायिक थेरापी

५. आत्म-सजावट र मूत्राशय र आन्द्रा व्यवस्थापनका लागि प्रविधि

६. मांसपेशी जकड़न र दुखाइको सामना गर्ने रणनीति

७. आवश्यक भएमा सहायक उपकरणको प्रयोग गरेर मानिसहरूलाई काममा फर्कन मद्दत गर्न व्यावसायिक उपचार

८. मनोरञ्जनात्मक उपचार जस्तै खेलकुद र सामाजिक गतिविधि

९. व्यायाम र स्वस्थ आहारको लागि सुधारिएको रणनीतिहरू (मोटोपन र मधुमेह स्पाइनल कर्ड इन्जुरी एससीआई भएका व्यक्तिको लागि सम्भावित जोखिम कारक हुन्)

१०. न्यूरोमस्कुलर प्रकार्य, सेन्सरी प्रकार्य वा स्वायत्त प्रकार्य (जस्तै, मूत्राशय, आन्द्रा वा श्वासप्रश्वास कार्य) को पुनर्स्थापनाको लागि कार्यात्मक विद्युतीय उत्तेजना

रोकथाम

१. सुरक्षित रूपमा सवारी साधन चलाउनुहोस्।

२. रुख, भीर लगायत अग्लो ठाउँबाट खस्ने चोटबाट बच्नुहोस्, सावधानी अपनाउनुहोस्।

३. पानीमा डुब्नु अघि पानीको स्तर जाँच गर्नुहोस्।

४. सम्पर्क खेल खेल्दा सावधानीहरू लिनुहोस्।

५. रक्सी पिएपछि सवारी नचलाउनुहोस्।

कम स्रोत, प्रकोप र द्वन्द्वग्रस्त भागहरूमा मेरुदण्डको चोटले राम्रो नतिजा दिंदैन। अध्ययनले व्यवस्थापनको तीव्र चरणमा मृत्युदरको जोखिम तीन गुणा बढेको देखाएको छ। नेपालमा युद्ध (२०५३-२०६३) र २०७१ को गोरखा भूकम्पमा मेरुदण्डमा चोटपटक लागेका मानिसहरू अझै धेरै छन्।

द्वन्द्व र विपद्पछि मेरुदण्डमा चोटपटक लाग्नेको संख्या बढ्दै गएकोमा इन्टरनेशनल स्पाइनल कर्ड सोसाइटीले यस वर्षको सेप्टेम्बर ५ लाई ‘द्वन्द्व र प्रकोपहरूमा स्पाइनल कर्ड इन्जुरी: तयारी र रोकथाम’ नारा दिएर अन्तर्राष्ट्रिय स्पाइनल कर्ड इन्जुरी दिवस मनाउने निर्णय गरेको छ। मेरुदण्डको चोटको नतिजा खराब हुने भएकोले तयार रहनु र सम्भव भएसम्म यसलाई रोक्नु राम्रो हो।

नेपालमा स्पाइनल कर्ड इन्जुरी एसोसिएसन नेपाल, स्पाइनल इन्जुरी रिह्याबिलिटेसन सेन्टर (एसआईआरसी), नेपाल स्पाइनल कर्ड इन्जुरी स्पोर्ट्स एसोसिएसन (एएससीआईएसए) जस्ता स्पाइनल कर्ड इन्जुरीका बिरामीका लागि विभिन्न संघसंस्थाले काम गरिरहेका छन्। रोटरी क्लब अफ चितवनले भरतपुर सरकारी अस्पतालसँग सहकार्य गर्दै चितवनमा मेरुदण्ड पुनर्स्थापना केन्द्र स्थापना गर्ने भएको छ।

नेपाल सरकारले स्पाइनल कर्ड इन्जुरीका बिरामीलाई उपचारका लागि एक लाख रूपैयाँ दिने निर्णय गरेको छ। तर, उपचार र पुनर्वास महँगो भएकाले यो अपर्याप्त देखिन्छ।

(लेखक चितवन मेडिकल कलेज एण्ड टिचिङ हस्पिटल भरतपुरमा कार्यरत हाडजोर्नी चिकित्सक हुन्।)