महत्वपूर्ण भूगोल नियन्त्रणको होडबाजी र युक्रेन युद्ध

के तपाईंको मनमा कहिल्यै यो प्रश्न उब्जेको छ- युरोप र विशेषगरी पूर्वी युरोप विश्वको सबैभन्दा ठूलो युद्ध मैदान किन बनिरहेको छ ?

बाल्कन युद्धदेखि प्रथम विश्वयुद्ध, दोस्रो विश्वयुद्ध र शीतयुद्ध हुँदै हाल जारी रुस-युक्रेन युद्धसम्म कैयौं विनाशकारी युद्धहरू यो क्षेत्रले व्यहोरिसकेको छ। विगतका अधिकांश सलतनत अर्थात् इस्लामिक शासनको पहिलो रोजाइ नै यी क्षेत्रमाथि विजय प्राप्त गर्नु नै थियो। बाइजान्टाइन साम्राज्य, ओटोमन साम्राज्य, रुसी जार साम्राज्य मात्रै होइन, अहिलेका शक्ति राष्ट्रहरूले समेत यो क्षेत्रमा आफ्नो प्रभुत्व जमाउन खोजिरहेका छन्। यो क्षेत्र यति महत्वपूर्ण हुनुको कारण बुझ्न भूराजनीतिका पिता भनेर समेत चिनिने हलफोर्ड जोन म्याकिन्डरलाई पढ्नुपर्छ।

म्याकिन्डर ब्रिटिस भूगोलविद् थिए जसले भूराजनीतिलाई राम्रोसँग व्याख्या गर्न सन् १९०४ मा द जियोग्राफिकल पिभट अफ हिस्ट्री नामक लेख लेखे। यस लेखमा उनले स्पष्ट शब्दमा भनेका थिए- ‘जसले पूर्वी युरोप कब्जा गर्छ उसैले सारा संसारमा शासन गर्नेछ।’

उनले पूर्वी युरोप र हालको मध्यएशिया मिलेर बनेको भूभागलाई ‘हार्टल्याण्ड’ वा सबैभन्दा महत्वपूर्ण भूगोलको दर्जा दिएका थिए। यस हार्टल्याण्डलाई विश्वको ‘पिभट’ अर्थात् प्रमुख भौगोलिक केन्द्र भनिन्थ्यो। यस सिद्धान्तलाई म्याकिन्डरको ‘हार्टल्याण्ड थ्यौरी’ भनिन्छ।

हार्टल्याण्ड बाहेक म्याकिन्डरले अर्को शब्द पनि प्रयोग गरेका थिए र त्यो शब्द थियो ‘वर्ल्ड आइल्याण्ड’ वा विश्व टापु। यो शब्दले सम्पूर्ण युरोप र एसिया समेट्छ। म्याकिन्डरले यिनै दुई शब्दका आधारमा निम्न निष्कर्ष समेत निकालेका थिए:

१. जसले पूर्वी युरोपलाई नियन्त्रण गर्छ उसले हार्टल्याण्ड कब्जा गर्नेछ, २. जसले हार्टल्याण्ड नियन्त्रण गर्छ, उसले विश्व टापु कब्जा गर्नेछ, ३. जसले विश्व टापु लिन्छ उसले सारा संसारमा शासन गर्नेछ।

म्याकिन्डरले सन् १९०४ मा लेखेका कुराहरू सन् १९१४ मा लगभग प्रमाणित भइसकेका थिए किनभने पहिलो विश्वयुद्धको केन्द्र युरोपको मध्य र पूर्वी भाग बनेका थिए। म्याकिन्डरको धारणा सबै पक्षलाई व्यावहारिक नलाग्ला। तर नाजीहरू पूर्वी युरोप जित्न जसरी अगाडि बढेका थिए, त्यसले म्याकिन्डरका शब्दहरू कुनै न कुनै रूपमा सत्य छन् भनेर एउटा पक्षले स्वीकारिसकेको छ। शीतयुद्धको बेलामा ‌अमेरिकाले पनि यो हार्टल्याण्डलाई एक शस्त्रको रूपमा प्रयोग गर्‍यो। उसका विभिन्न नीतिमध्ये घेर्ने/रोक्ने नीतिले यो क्षेत्रमा ठूलो भूमिका खेल्यो। शीतयुद्धताका सोभियत संघ विरुद्ध अमेरिकाको ‘कन्टेनमेन्ट’ नीतिलाई आकार दिन हार्टल्याण्ड थ्यौरीले भूमिका खेलेको थियो। अमेरिकाले हार्टल्याण्ड र विशेषगरी पूर्वी यूरोपमा सोभियत संघको नियन्त्रणलाई आफ्नो विश्वव्यापी शक्ति र चासोका लागि खतराको रूपमा हेर्‍यो। अमेरिकाले नेटो सैन्य गठबन्धन र ‘प्रोक्सी’ युद्धहरू (जस्तै, कोरियाली, भियतनाम युद्ध) जस्ता रणनीति लागू गरेर हार्टल्याण्डमा साम्यवादको फैलावट र सोभियत प्रभावलाई रोक्न खोज्यो।

हार्टल्याण्डले विश्वव्यापी शक्ति सङ्घर्षको लागि एक प्रमुख युद्ध भूमिको प्रतिनिधित्व गर्‍यो। संयुक्त राज्य अमेरिका र सोभियत संघ दुवैले हार्टल्याण्ड क्षेत्रमा नियन्त्रण जमाउने वा प्रभाव पार्ने कार्यलाई महत्व दिए। हार्टल्याण्ड र यसको परिधिमा लाभ उठाउन र एकअर्काको प्रभावलाई सीमित गर्ने प्रयासमा महाशक्तिहरू राजनीतिक, सैन्य र वैचारिक लगायत विभिन्न प्रकारका प्रतिस्पर्धामा संलग्न थिए।

म्याकिन्डरको सिद्धान्त अनुसार हार्टल्याण्ड क्षेत्रको नियन्त्रण (जसमा युक्रेनका भागहरू समावेश छन्), यसको स्रोत र यूरेसियामा केन्द्रीय स्थितिको कारणले रणनीतिक फाइदा प्रदान गर्दछ। यस सिद्धान्तले क्षेत्रीय वा विश्वव्यापी प्रभुत्व खोज्ने कुनै पनि शक्तिका लागि हार्टल्याण्ड उच्च मूल्यवान् हुनेछ भन्ने संकेत गर्छ।

हार्टल्याण्ड देशहरूको भूराजनीतिक महत्त्व तिनीहरूको रणनीतिक स्थान र विशाल स्रोतमा निहित छ। यो क्षेत्र खनिज, तेल र ग्याँसमा धनी छ, जसले यसलाई विश्वको लागि ऊर्जाको बहुमूल्य स्रोत बनाउँछ। साथै, यो क्षेत्र युरोप र एसिया जोड्ने ट्रान्स-साइबेरियन रेलवे सहित धेरै महत्त्वपूर्ण यातायात मार्गको घर पनि हो।

हार्टल्याण्डको नियन्त्रणले देशलाई यी स्रोत र यातायात मार्गमा पहुँच दिन्छ, जसबाट विश्वव्यापी मामिलामा महत्त्वपूर्ण फाइदा लिन सकिन्छ। रुस यस क्षेत्रको सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा शक्तिशाली देश हो। उसले ऐतिहासिक रूपमा हार्टल्याण्डलाई नियन्त्रण गर्न खोजेको छ र आफ्नो सिमाना बाहिर शक्ति देखाउन यसलाई प्रयोग गरेको छ।

यसबाहेक, हार्टल्याण्डलाई यसको केन्द्रीय महत्व/स्थानले प्रमुख शक्तिहरू र त्यसमा पनि विशेषगरी अमेरिका, चीन र रुसबीचको प्रतिस्पर्धामा मुख्य रणनीतिक बिन्दु बनाउँछ। यी देशले प्रभाव र स्रोतका लागि प्रतिस्पर्धा जारी राख्दा तिनीहरूको भूराजनीतिक होडबाजीका लागि हार्टल्याण्ड महत्त्वपूर्ण क्षेत्र बन्नेछ।

रुस र युक्रेनबीच चलिरहेको द्वन्द्वको प्रत्यक्ष श्रेय म्याकिन्डरले प्रस्ताव गरेको हार्टल्याण्ड थ्यौरीलाई दिन नसकिएला। तर जारी युद्धको जटिल उत्पत्ति यस क्षेत्रसँग सम्बन्धित ऐतिहासिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक कुरामा निहित छ। यद्यपि, हामी हार्टल्याण्ड थ्यौरीबाट प्रभावित भूराजनीतिक गतिशीलताको सन्दर्भमा उक्त युद्धलाई छलफल गर्न सक्छौं।

रुस-युक्रेन युद्धको सन्दर्भमा भन्नु पर्दा सन् २०१४ मा क्रिमियाको विलय र पूर्वी युक्रेनमा पृथकतावादी आन्दोलनको समर्थनलाई हार्टल्याण्डको अंश मानिने क्षेत्रहरूमा रुसी प्रभाव र नियन्त्रण कायम गर्ने प्रयासको रूपमा देख्न सकिन्छ। युक्रेनमा आफ्नो पाइला कायम राख्नाले रुसलाई उसको रणनीतिक स्वार्थ सुरक्षित गर्न र पश्चिमी शक्तिहरूको सम्भावित अतिक्रमण रोक्न मद्दत गर्नेछ।

अर्कोतर्फ, युक्रेनले आफ्नो स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता र क्षेत्रीय अखण्डतालाई जोड दिन खोजेको छ। उसले रुसी प्रभावको प्रतिरोध गर्ने र आफ्नै भूराजनीतिक पङ्क्तिबद्धता कायम राख्ने लक्ष्य राखेको छ, जसमा युरोप र पश्चिमासँग घनिष्ठ एकीकरणको आकाङ्क्षा समावेश छ।

भूराजनीतिक गतिशीलताहरू जटिल छन् र ऐतिहासिक गुनासा, जातीय तनाव, आर्थिक विचार एवं शक्ति सङ्घर्ष लगायत कारणको संयोजनबाट द्वन्द्व उत्पन्न हुन्छ भन्ने कुराप्रति ध्यान दिन जरुरी छ। त्यसकारण, हार्टल्याण्ड थ्यौरीले रुस-युक्रेन द्वन्द्वका केही पक्षको विश्लेषण गर्न उपयोगी ‘लेन्स’ प्रदान गर्न सक्छ । तर यो द्वन्द्वको उत्पत्ति वा गतिशीलताको एकमात्र निर्धारक भने होइन ।

यूरेसियाली वा हार्टल्याण्डमा रहेका राष्ट्रहरूले आफ्नो विशाल स्रोत-साधन, रणनीतिक अवस्थिति र बढ्दो आर्थिक प्रभावका कारण वर्तमान समयमा महत्त्वपूर्ण भू-आर्थिक महत्त्व राखेका छन्। हार्टल्याण्ड देशहरू प्राकृतिक स्रोतमा (जस्तै तेल, ग्याँस, र खनिज) धनी छन्, जुन विश्वव्यापी अर्थतन्त्रका लागि महत्त्वपूर्ण छन्। उदाहरणका लागि, विश्वमा कच्चा तेल र प्राकृतिक ग्याँसको सबैभन्दा ठूलो उत्पादक रुस हो जबकि कजाकिस्तान युरेनियम तथा अन्य धातुहरूको महत्त्वपूर्ण उत्पादक हो।

हार्टल्याण्ड देशहरू रणनीतिक रूपमा युरोप र एशियाको बीचमा रहेकाले व्यापार एवं यातायातका लागि महत्त्वपूर्ण पारवहन बिन्दु बन्न पुगेका छन्। चीनले सुरु गरेको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) ले ती देशसँग सम्पर्क र व्यापार बढाउँदै पूर्वाधार एवं यातायात सञ्जाल विकास गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

त्यस्तै, रुस र कजाकिस्तान जी-२० का सदस्य भएकाले हार्टल्याण्ड देशहरूले स्थिर आर्थिक वृद्धिको अनुभव गरिरहेका छन्। बीआरआई र अन्य क्षेत्रीय पहलअन्तर्गत पूर्वाधार र यातायात सञ्जालको विकासले यस क्षेत्रको आर्थिक वृद्धि एवं व्यापारलाई अझ बढावा दिने सम्भावना छ।

राजनीतिक प्रभावको दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने हार्टल्याण्ड देशहरूले विश्व मञ्चमा आफ्नो उपस्थिति बढाउँदै गएका छन्। जस्तै, युक्रेन र सिरिया द्वन्द्वमा रुस संलग्न रहेको छ भने चीनले एशिया–प्रशान्त क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गरिरहेको छ।

हार्टल्याण्ड राष्ट्रहरूले आर्थिक सम्बन्ध अभिवृद्धि गर्न क्षेत्रीय रूपमा समेत सहयोग गर्दै आएका छन्। युरेसियन क्षेत्रमा आर्थिक एकीकरण एवं सहयोग प्रवर्धन गर्ने लक्ष्य राखेको युरेसियन इकोनोमिक युनियन (ईएईयू) लाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ र यसमा रूस, कजाकिस्तान, बेलारुस, आर्मेनिया तथा किर्गिजस्तान समावेश छन्।

युरेसियामा रहेका देशहरूले आफ्नो प्राकृतिक स्रोत-साधन, रणनीतिक अवस्थिति, बढ्दो आर्थिक एवं राजनीतिक प्रभाव र क्षेत्रीय सहयोगका कारण वर्तमान समयमा निकै ठूलो भौगोलिक-आर्थिक महत्त्व राखेका छन्। विश्वव्यापी अर्थतन्त्रको विकास हुँदै जाँदा, हार्टल्याण्ड देशहरूले यस क्षेत्र र बाहिरको आर्थिक एवं राजनीतिक परिदृश्यलाई आकार दिन थप भूमिका खेल्ने सम्भावना छ।

(लेखक काठमाडौं स्कूल अफ लमा स्नातक तहमा अध्ययनरत छन् ।)