यसकारण सम्झिंन सक्दैन मानिसले सबै कुरा

मानिसको स्मरण शक्ति पनि अचम्मकै हुन्छ । कति कुरा हामी लामो समयसम्म सम्झिरहन सक्छौं भने कतिपय कुरा क्षणभरमै बिर्सिन्छौं । यस्तो किन हुन्छ होला ?

मानिसको मस्तिष्कमा दुईवटा मेमोरी (स्मरण शक्ति) हुन्छ-  इमिडिएट (तत्काल) र रिमोर्ट । इमिडिएट मेमोरीमा दैनिक भएका क्रियाकलाप भण्डारण हुन्छन् भने रिमोर्टमा उहिले उहिलेका कुरा भण्डारण भएर बसेको हुन्छ । जुन उमेर बढ्दै जाँदा पनि कहिल्यै बिर्सिएको हुँदैन ।

त्यसैले कतिपय कुरा लामो समयसम्म बिर्सनु र कतिपय कुरा सम्झिन नसक्नुमा विभिन्न कारण हुन्छन् ।

तनाव

सम्झिने र बिर्सिने कुरामा तनावले मुख्य भूमिका खेल्छ । यदि कोही व्यक्ति तनावमा छ भने उसले अहिले र पहिलेको सबै कुरा बिर्सिने गर्छ । त्यतिबेला दिमागले राम्रोसँग काम गर्न सकेको हुँदैन । साथै एउटै ठाउँमा ध्यान एकत्रित नहुने र चिड्चिडापन पनि हुन्छ । त्यसले झन् दिमाग अल्मलिएको हुन्छ । कुन कुरा दिमागमा राख्ने र कुन कुरा नराख्न भनेर ? यस्तो बेला काम दिमागले कुनै पनि कुरा भण्डारण गर्न सकेको हुँदैन । त्यस्तै तनावका बेला अति नै महत्वपूर्ण कुरा भए पनि याद नहुने हुन्छ । यो तत्कालका लागि वा सधैंलाई पनि हुन सक्छ ।

दिमागले दिने महत्व

सबै कुरा सम्झिन नसक्नुमा दिमागले दिने महत्व पनि एक हो । यदि दिमागलाई कुनै कुरा महत्वपूर्ण लाग्छ भने त्यसले मेमोरीमा भण्डारण गर्छ । तर दिमागलाई महत्वपूर्ण नलागे त्यो जति नै बाहिरी समाजमा महत्वपूर्ण भए पनि मेमोरीमा भण्डारण हुन सक्दैन । हामीले कुन कुरा सम्झिने र कुन कुरा बिर्सने त्यो सबै दिमागमा भर पर्छ ।

त्यसैले मानिसलाई एकदम राम्रो र महत्वपूर्ण लागेका कुरा याद हुँदैन तर कामै नलाग्ने कुरा भने याद भइरहेको हुन्छ ।

भिटामिन बी–१२ को कमी

शरीरमा भिटामिन बी-१२ को कमीले रातो रक्तकोषिकाको मात्रा कम हुन्छ । जसले मानिसको स्नायुप्रणाली अर्थात् सोच्ने शक्ति खराब हुँदै जान्छ । जसकारण मानिसमा अनेक मानसिक समस्याको जोखिम हुन्छ । जस्तै, हरसमय दोधारमा रहने, डिप्रेसनको सिकार हुने, ध्यानाकर्षण नहुने, कुनै पनि काममा ध्यान नजाने हुन्छ । भिटामिन बी-१२ को कमीले धेरैजसो सम्झिने शक्ति गुम्ने अर्थात मेमोरी लस हुने हुन्छ ।

बारम्बार दोहोरिने

कुनै कुरा जीवनमा बारम्बार दोहोरिरहने कुरा पनि मेमोरीमा भण्डारण हुँदैन । जस्तै, जहिले खाने खाना । यो एउटा दैनिकी हो यसलाई याद राख्नु जरुरी ठान्दैन दिमागले । तर यस्तै भन्दैमा बारम्बार दोहोरिने कुनै पनि कुरा याद नहुने होइन । जस्तै जन्मदिन, विवाहको वार्षिकोत्सव, चाडपर्व, परिवारसँग बिताएका पल याद जीवनभर याद भइरहेको हुन्छ । साथै जीवनमा बारम्बार घटेका अन्य क्रियाकलाप पनि याद हुन्छ । जुन सुख र दु:खका दुवै हुन सक्छन् ।

वातावरण

स्मरण शक्तिमा कहिलेकाहीं वातावरणले पनि फरक पार्छ । जस्तै कतै घुम्न जाँदा मन मिल्ने नभएमा पनि त्यसलाई बिर्सने हुन्छ । त्यस्तै कुनै महत्वपूर्ण छलफल भइरहेको ठाउँमा वरिपरि ध्वनि प्रदूषण र झैझगडाका कारण पनि त्यति बेलाको कुरा मेमोरीमा भण्डारण हुन नसक्ने हुन्छ । जसकारण त्यतिबेला कुरा याद हुँदैनन् तर कहिलेकाहीं तिनै प्रदूषण र झैझगडा कारणले नै केही कुरा मेमोरीमा भण्डारण हुन्छन् र जीवनभर याद हुन्छ ।

उमेर

उमेर बढ्दै जाँदा दिमागको शक्ति पनि कमजोर हुँदै जान्छ । यसले गर्दा सम्झिने शक्ति कम हुँदै जान्छ । यसलाई अल्जाइमर्स रोग भनिन्छ । प्राय: बुढेसकाल लागेपछि यस्तो हुने गर्छ । यसबेला अहिलेको कुरा बिर्सिने र पहिलाका कुरा सम्झिने वा याद हुन्छन् । किनकि पहिलाको कुरा मेमोरीमा भण्डारण भएका हुन्छन् । अहिलेको कुरा मेमोरीमा भण्डारण भएका हुँदैन । त्यसैले के खाएँ वा कहिले खाएँ भन्ने नै बिर्सने हुन्छन् ।

(न्युरोलोजिस्ट डा. भट्टराई काठमाडौं महाराजगञ्जस्थित नेसनल न्युरो सेन्टरमा कार्यरत छन् । उनीसँग अनलाइनखबरकर्मी रेणु त्वानाबासुले गरेको कुराकानीमा आधारित)