योगाभ्यासले वास्तवमै दिमागलाई तीक्ष्ण बनाउँछ ?

काठमाडौं । जन्मदेखि मरणसम्म हरसमय सक्रिय रहने अंग हो मस्तिष्क । सुतेको बेला पनि यसले काम गरिरहेको प्रमाण हामीले देख्ने सपनाबाट पुष्टि हुन्छ । निरन्तर सक्रिय दिमागलाई थकानबाट बचाउन योगाभ्यास अति महत्वपूर्ण रहेको योग तथा जीवनशैली प्रशिक्षक डा. राजु अधिकारी बताउँछन् ।

‘जसरी मांसपेशीलाई बलियो र ठूलो बनाउन भारी तौल उठाइन्छ । त्यसरी नै जति योग गरिन्छ, दिमाग त्यति तगडा हुन्छ । मनलाई एकाग्र गर्ने शरीरलाई सन्तुलनमा राख्ने महत्वपूर्ण विधि योग नै हो,’ उनले भने । अन्य कुनै औषधि वा उपचार पद्धतिले गर्न नसक्ने कार्य योगाभ्यासबाट गर्न सम्भव भएको उनको दाबी छ ।

कसरी प्रभाव पार्छ ?

दिमागमा अर्बौं संख्यामा कोष हुन्छन् । ती कोष अस्तव्यस्त भए वा निष्क्रिय हुँदै गएमा दिमाग कमजोर हुन्छ । कमजोर र निष्क्रिय हुँदै गएको मस्तिष्क प्रणालीका स्नायु कोषिकालाई योगले जगाएर सही रुपमा गर्नुपर्ने काममा लगाइदिने उनी बताउँछन् ।

साथै, योगाभ्यासले स्नायुप्रणालीको बाधा अवरोध, थकान, थिचाइ र दबाबलाई हटाइदिन्छ । योगको काम नै शरीरलाई उत्तेजित गर्ने र सामान्यीकरण गर्ने दुवै प्रणालीलाई सन्तुलन गर्नु हो ।

दिमागलाई तीक्ष्ण बनाउँछ

विभिन्न अध्ययनले पनि दिमागलाई तगडा बनाउन योगाभ्यास महत्वपूर्ण रहेको कुरामा जोड दिएका छन् । योग गर्दा दिमागले नयाँ कनेक्सन विकास गर्ने हार्डबर्ड विश्वविद्यालयको अध्ययनले देखाएको छ । सो नयाँ कनेक्सन दिमागको संरचनामा परिणत हुन्छ । नतिजा यसले कग्नेटिभ क्षमता जस्तै, स्मरण शक्ति र केही कुरा सिक्न सक्ने क्षमता बढाउँछ । योगाले दिमागलाई तीष्ण बनाई एकाग्रता, विचार, सोच्ने क्षमता, बोल्ने लवजको बौद्धिकतालाई बढाउँछ ।

योगाभ्यास

डा. अधिकारीका अनुसार योगाभ्यासमा भ्रामरी प्राणायाम, ध्यान, अनुलोम विलोम, पद्मासन, सुखासन जस्ता अभ्यास पर्छन् ।

आँखा र कान दुवै बन्द गरेर ओमको ध्वनि निकालेर गरिने प्राणायाम हो, भ्रामरी प्राणायम । यो प्राणायामले क्रोध, चिडचिडापन, निराशा र चिन्ता जस्ता नकारात्मक भावनाहरूलाई हटाएर एकाग्रता र स्मरण शक्तिलाई बलियो बनाएर आत्मविश्वास बढाउँछ ।

पाद पश्चिमोत्तनासनले तनाव, क्रोध र रिस हटाएर मनलाई शान्त बनाउँछ । सेतुबन्धको आसनले मांसपेशीहरूलाई आराम दिन्छ । मस्तिष्कमा रक्तसञ्चार बढाउँछ । मस्तिष्क र स्नायु प्रणालीलाई शान्त गर्न मद्दत गर्छ, जसले चिन्ता, तनाव र कम हुने डा. अधिकारी बताउँछन् ।

चिकित्सा उपचारसँगै योग गरेमा अस्वस्थ व्यक्ति छिटो निको हुने वरिष्ठ न्युरोलोजिस्ट डा. राजीव झा बताउँछन् । योगले दिमागको एकाग्रता बढाउन र नकरात्मक भावना हटाउन प्रमुख भूमिका खेल्ने हुँदा योगलाई दैनिक जीवनमा लागू गर्न अस्पताल आउने बिरामीहरुलाई सुझाउने गरेको उनी बताउँछन् ।

योग गर्ने र नगर्नेबीचको भिन्नता

पोषिलो खाना खाने र नखानेको शरीरमा जस्तो फरक हुन्छ । त्यस्तै, फरक योग अभ्यास गर्ने र नगर्नेमा हुने डा. अधिकारी बताउँछन् । ‘योग गर्नेहरुको दिमाग सधैं गहकिलो, सजग, सक्रिय, चेतनावन, चलचलतालाई नियन्त्रण गर्ने, विचारहरु केलाउन सक्ने हुन्छ । तर योग नगर्नेको दिमाग चनचलन, अधैर्य, तनाव, दुविधामा रहिरहने हुन सक्छन्, जसले मनोवैज्ञानिक समस्या उत्पन्न हुन सक्छ,‘ अधिकारी भन्छन् ।

हार्डबर्डले एमआरआई स्क्यान र अन्य मस्तिष्क इमेजिङ प्रविधि प्रयोग गरी गरेको अध्ययनले नियमित रूपमा योग गर्ने मानिसको सेरेब्रल कोर्टेक्स (सूचना प्रशोधनका गर्ने मस्तिष्कको भाग) र हिप्पोक्याम्पस (सिकाइ र स्मरण गर्ने तन्तु)  योग नगर्नेको तुलनामा बलियो रहेको  देखाएको छ । मस्तिष्कका यी क्षेत्रहरू सामान्यतया उमेर बढ्दै जाँदा आकार सानो हुँदै जान्छ । योग नगर्नेहरूको तुलनामा योग र ध्यान दैनिक गर्नेको सो भाग कम साँघुरिने अध्ययनले निष्कर्ष निकालेको छ  । जसबाट  योगले उमेरसँगै कम हुँदै जाने स्मरणशक्तिको क्षमतालाई केही हदसम्म रोक्न सक्ने बुझिन्छ ।

यसै सन्दर्भमा डा. धनश्याम खरेल पनि मस्तिष्कलाई स्वस्थ र बलियो बनाउन योग तथा ध्यानलाई समावेश गर्नुपर्ने बताउँछन् । ‘योगले मस्तिष्कको हिप्पोक्याम्पसलाई विकास र स्वस्थ बनाउँछ । जसले गर्दा व्यक्तिको स्मरण शक्ति कायम राख्ने काम गर्छ । साथै, ध्यानले दिमागको एकाग्रता बढाउँछ, जसले निर्णय गर्ने क्षमता, सिकाइ र स्मरण शक्ति बलियो पार्ने पछिल्ला अध्ययनहरुले देखाएका छन्,‘ डा. खरेल भन्छन् ।