स्कुले केटा-केटीसँग रमाइरहेकी जनस्वास्थ्यविद्

७ कात्तिक, काठमाडौं । अग्लो पर्खालभित्रका ‘बुढा’ रूखहरू बीचमा भक्तपुरे इँटामा टल्किएको एउटा घर । किताबका खात अनि पुरस्कार र ‘मेडल’ हरूले साँघुरो बनाएको त्यो कोठामा पर्खिरहेकी उनले सुरूमै भनिन्- पानी पिउनुस् ।

तातोपानीको बोत्तल खोल्दै उनले थपिन्- शरीरका लागि धेरै पानी पिउनुपर्छ ।

सिरानमा एउटा तस्वीर हाँसिरहेको थियो । अलि पुरानो भइसकेको त्यो फोटोका दुई ‘मुस्कान’ अहिले उनीबाट धेरै टाढा गइसकेका छन्, कहिल्यै नफर्किने गरी ।

पहिलो मुस्कान छोरी तेजश्री !

विश्वका धेरै देशमा भएका लडाईंभित्र ‘युद्ध अपराध’ खोज्ने तेजश्री नेदरल्याण्डमा बस्थिन् । युद्धका बेला महिलामाथि यौन हिंसा उत्पीडनलाई विश्वसामु ल्याएर ‘न्याय’ को पक्षमा लड्ने उनी एकजना मानवअधिकारवादी वकिल थिइन् ।

विश्वका धेरै युद्धहरूमा उनले यौन उत्पीडन भोगेका महिलाको न्यायको पक्षमा लडेकी छिन् । उनले युद्धग्रस्त बाल्कन क्षेत्र र दक्षिणएशियामा भएका आम बलात्कारका घटनालाई तिनलाई मानवता विरुद्धको अपराध अन्तर्गत कारबाही चलाउन कानुनी आधार तयार गर्ने कार्य गर्थिन् । त्यस्तै, सर्विया र रुवन्डाको घटनामा उनको कामले गर्दा बलात्कार र यौन दासत्वलाई मानवता विरुद्धको अपराध परिभाषा अन्तर्गत पारिएको थियो ।

म्यानमारका सेनाद्वारा रोहिङ्ग्या मुस्लिम महिलामाथि भएको ‘ज्यादती’ बारे बुझ्न बंगलादेश र म्यानमारको सिमानामा रहेका शरणार्थी क्याम्पमा पुगेकी थिइन् । त्यो बेला मुस्लिम समुदायको एउटा ठूलो पर्व ‘मोहर्रम’ को माहोल थियो ।

प्रोटोकलले त दिंदैनथ्यो । तर, अरूका पीडामा आफैं दुख्ने तेजश्री, पीडितहरूको आग्रहलाई कसरी पो नकार्न सक्थिन् र !

उनले त्यहाँ खाएका खानेकुराको प्रभाव विस्तारै शरीरमा देखिन थाल्यो । ५२ वर्षको उमेरमा सन् २०१९ को मार्चमा उनको निधन भयो । ‘फुड पोइजन’ का कारण उनका शरीरका मुख्य अंगहरूले काम गर्न छोडेका थिए ।

उनका बारेमा ‘द न्यूयोर्क टाइम्स’ले एउटा अविच्युरी छाप्यो । त्यसपछि मात्रै डा.रीता थापालाई थाहा भयो, छोरीले आफ्नो जीवनमा कति महान् काम गरेकी रहिछन् ।

विश्वचर्चित भइसकेको त्यो ‘तेज’ यसरी हरायो ।

त्यही फोटोमा थियो अर्को मुस्कान, छोरा भाष्कर थापा ।

‘जियो टेक्निकल इन्जिनियरिङ’ पढेर अमेरिकाको क्यालिफोर्नियामा क्यालडेकोट चौथो टनेल परियोजनामा काम गरिरहेका थिए । उनी नेपाल आएर मातृभूमिको सेवा गर्न चाहन्थे । तर, ४९ वर्षीय भाष्करको अमेरिकामा टेनिस खेल्दाखेल्दै सन् २०१३ जून १९ मा हृदयघातबाट निधन भयो ।

चुरोटको लत थियो । र, डाक्टर रीताको आफ्नै अध्ययनले पनि देखाएको छ कि हृदयघातका ८० प्रतिशतभन्दा धेरै कारण सूर्तीजन्य सेवनसँग गाँसिएका छन् ।

जीवनका दुई थुँगाहरू त्यसै ओइलाएर झरिसकेका थिए ।

सन् २००१ मा सरकारी जागिरबाट अवकाश लिइसकेपछि पनि डा. रीताले आफूलाई घरमै थन्क्याइनन् । छोरा-छोरीको त्यो अकाल मृत्युले झस्किरहेकी उनी गाउँगाउँ घुम्न थालिन् ।

स्कुले विद्यार्थीलाई ‘कुलत’ बाट टाढा रहन कक्षामै गएर सिकाउन थालिन् । ‘भाष्कर’ का यादहरू उनले त्यसमै मिसाउँथिन् । अनि स्कुले केटा-केटीलाई उनी ‘यौन हिंसा’ का विरुद्ध लड्न र आवाज उठाउन सिकाउँथिन्, त्यहाँ तेजश्रीको झल्को मेटिन्थ्यो ।

र, यिनै यादहरूको ऐना बन्यो, भाष्कर-तेजश्री प्रतिष्ठान ।

यही प्रतिष्ठान मार्फत अहिले उनी गाउँगाउँका स्कुलहरू पुग्छिन् । विद्यार्थीलाई कुलतका ‘घात’बारे सम्झाउँछिन् । लैंगिक हिंसाले जन्माउने यौन उत्पीडन र यौन हिंसाका बारेमा बुझाउँछिन् ।

‘हृदयघात किन र कसरी हुन्छ अनि यसको न्यूनीकरण पनि गर्न सकिन्छ भनेर मैले छोराको मृत्युपछि अध्ययन गरें । छोरीले मलाई यौन हिंसाको बारेमा सिकाएर गइन् ।’

जीवनको उत्तरार्द्धमा डा. रीताको जीवन फेरि यही बाटोमा दौडिन थालेको छ ।

संघर्ष र पीडाले जन्माएको पहिलो जनस्वास्थ्यविद्

स्कुले जीवनमै ‘ब्याडमिन्टन’ लाई निकै प्रेम गर्ने उनी नेपालकै पहिलो महिला ब्याडमिन्टन च्याम्पियन पनि हुन् । डाक्टरी पढिन् तर, खेल कहिल्यै छोडिनन् ।

कोठाभरि छरिएका गल्फका छडीहरूले प्रष्टै भनिरहेका थिए, अहिले पनि उनको जीवनमा खेल छुटेको छैन । त्यसैको दसी हो, उनको ‘बुढ्यौली’ ज्यान, जो ७० को उकालोमा पनि उत्तिकै स्वस्थ छ ।

डिल्लीबजारस्थित मध्यम बस्नेत खानदानमा जन्मिएकी उनले स्कुले उमेरसम्म अरू कुनै पुस्तक पढ्न पाइनन् । राणाको दबदबा थियो । त्यसमाथि अझ ‘छोरी मान्छे ।’ घरमा त छोराछोरीको भेद थिएन तर शासनै त्यस्तै थियो । घरमै धर्मशास्त्रका पुस्तक पढिन् ।

बस्नेत ‘काजी’ खानदानको त्यो परिवारभित्र राणा शासनका बाछिटाहरू पसिसकेका थिए । तर, उनलाई राणाको त्यो शासन मन पर्दैनथ्यो ।

२००७ सालमा राणा शासनको अन्त्य भयो । प्रजातन्त्र उदाउँदै गर्दा रीता जस्ता धेरै ‘केटी’हरूको जीवन पिंजडाबाट फुत्किए जस्तै भयो ।

रीतालाई लाग्छ, २००७ सालको क्रान्ति उनी जस्ता धेरैका लागि ‘वरदान’ थियो । प्रजातन्त्रको त्यो उदयसँगै धेरैका घरका ढोकाहरू खुले । केटाकेटीहरू बाहिर निस्किन थाले । रीता पनि निस्किइन् ।

धर्मग्रन्थहरूमा अक्षर चिनेकी रीता पद्मकन्या स्कुलमा भर्ना भइन् । पढ्दै जाँदा उनमा डाक्टर बन्ने सोच पलायो ।

डाक्टर बन्ने तर त्यसका लागि पढ्नुपर्ने आईएस्सी । त्यो बेला त्रिचन्द्रमा मात्रै आईएस्सी पढाइ हुन्थ्यो । तर नामै निकाल्न मुस्किल । सिटै पाउन गाह्रो । धेरै ‘रीताहरू’ का लागि त्रिचन्द्र सपना जस्तै थियो ।

उनले कोलम्बो कार्यक्रम अन्तर्गत छात्रवृत्तिमा आवेदन दिइन् । र, भारतको किङ जर्ज मेडिकल कलेज, लखनऊ विश्वविद्यालयबाट सन् १९६२ मा एमबीबीएसको अध्ययन पूरा गरिन् ।

प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा पनि उनले घरभित्रै गर्नुपरेको यो एउटा संघर्ष अनि विद्रोह थियो । हुन पनि त्यो बेलाको समाजै त्यस्तै ।

‘पढेलेखेका छोरीको त बिहे नै हुँदैन भन्ने थियो’ रीतालाई अझै पनि ती दिनहरूको याद उस्तै छ ‘तर, सानैदेखि डाक्टरै बन्छु भन्ने थियो । अनि म पढ्नै गएँ ।’

सन् १९६१ तिर उनी अन्तिम जाँच दिएर घर फर्किइन् । घरमा बिहेको कुरो चलिसकेको रहेछ ।

विद्यार्थीकालमै ब्याडमिन्टन प्रतियोगिताहरूमा ‘नजर’ लगाइसकेका डा. भेषबहादुर थापाले घरमा प्रस्ताव लगिसकेका थिए । रीता भने मेडिकल डाक्टर नबन्दै बिहे नगर्ने भन्नेमा थिइन् । उसो त पढाइको अन्तिम क्षणसम्म पनि ‘बिहे’ जिन्दगीको कुनै एजेण्डा नै थिएन ।

घर फर्किएर परिवारको करकापपछि मात्रै उनले ‘डाक्टर’ भएपछि भनिन् । तर, परिवारका अघि उनको नाइँनास्ति धेरैबेर टिकेन ।

डा.भेषबहादुर थापासँग उनको लगनगाँठो कसियो । त्यही बेला रिजल्ट आयो र उनी पास भइन् । सरकारले उनलाई प्रसूति गृह पठायो ।

जनस्वास्थ्यमा पाइला

प्रसव पीडा कस्तो हुन्छ ? प्रसूति गृहमा काम गर्दा उनले त्यहाँ देखिन्, भोगिन् र धेरै सुनिन् प्रसव वेदनाहरू । वर्षैपिच्छे गर्भवती भएर आउने महिलाहरू धेरै देखिन् ।

एकदिन कसैलाई उनले सोधिन्- किन वर्षेनि बच्चा जन्माइरहेको ? जवाफ आयो- शरीर पो हाम्रो, श्रीमानले जे भन्यो त्यही मान्नुपर्छ ।

आमा र बच्चा दुवैको ज्यानको जोखिम । बच्चा जन्माउन नसकेर मृत्यु हुने आमाहरू अनि जन्मिन नसकेर गर्भमै मृत्यु भइसकेका शिशुहरू । हरेक वर्ष यो मृत्युदरको ग्राफ बढ्दै थियो । अर्कोतिर प्रसूति गृहको त्यो प्रसव वेदनाले रीताको मनमा बेचैन पनि बढ्दै थियो । अहो ! कस्तो पीडा ।

अब उनले यसबारे चेतना जगाउनुपर्छ भन्ने सोचिरहेकी थिइन् । त्यहीबेला सरकारले ‘परिवार नियोजन तथा मातृ शिशु कल्याण’ परियोजना सुरु गर्दै थियो ।

त्यो ‘जनस्वास्थ्य’ तिरको कार्यक्रम थियो । न ‘ग्ल्यामर’ थियो, न ‘पैसा’ । तर डाक्टरीमा दुवै थियो । धेरैले उनलाई त्यतातिर नजान भने । धेरैले सम्झाए । मोडिइसकेका उनका पाइलहरू फर्किन मानेनन् । हरेक चुनौतीसँग लड्न त उनले घरबाटै सिकेकी थिइन् ।

परियोजनाको प्रमुख त भइन् तर केही थिएन, जनशक्ति न स्रोत साधन । न नीति थियो, न कुनै कार्यक्रम । सिंहदरबारभित्रको एउटा साँघुरो कोठा उनको कार्यालय थियो ।

महिला स्वास्थ्यको क्षेत्रमा काम गर्ने भनेको त्यही एउटा प्रसूति गृह मात्रै थियो । त्यो समयमा साक्षरता दर जम्मा १० प्रतिशत थियो । नेपालीको औसत आयु ४० वर्षभन्दा कम थियो ।

तर पनि उनी ‘आमा र शिशुको मृत्यु’ रोक्न हिंडेकी थिइन् । शिक्षा थिएन । चेतना थिएन । परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्नु वा परिवारका कुनै योजना बनाउनु त ‘पाप’ थियो ।

केही समय उनले नेपालको मातृ-शिशु अध्ययन अनुसन्धान गरिन् । प्रसूतिको प्रमुख जिम्मेवारी तत्कालीन बेलामा डा. दिनेशानन्द वैद्यले सम्हालेका थिए । रीताले महिलाले भोगिरहेको त्यो ‘गर्भपीडा’ कम गर्नका लागि ‘स्याटेलाइट क्लिनिक’ खोल्ने अनुमति मागिन् ।

सबैभन्दा जनघनत्व भएको ठाउँबाट सेवा सुरु गर्ने योजना बनाइन् । काठमाडौंको क्षेत्रपाटीको ‘पोडे टोल’ बाट क्लिनिक राख्ने योजना भयो । त्यहाँका मानिसले सेवा सञ्चालन गर्न मन देखाए । तर, ठाउँको समस्या भयो ।

कसैको घर थिएन । टोलकै एउटा ‘चौतारी’ बाट क्लिनिक सुरु भयो । सुरु सुरुमा त मानिसहरू आउन मानेनन् । एक हप्तासम्म चलेको उनको त्यो क्लिनिकमा अलिपछि भने भीड लाग्न थाल्यो ।

सबैतिर त्यसको राम्रै चर्चा हुन थाल्यो । टोलका एक जना समाजसेवीले आफ्नो घरको कोठा दिए । चौतारीबाट क्लिनिक घरमा सर्‍यो ।

रीताको डाक्टरी जीवनमा अस्पताल बाहिर यो पहिलो क्लिनिक सेवा थियो । जसले उनलाई धेरै कुरा सिकायो । मानिसलाई स्वास्थ्यप्रति ‘कन्भिन्स’ गर्न सिकायो । समाजको मनोविज्ञान बुझायो । त्यो बेलाको शिक्षा र चेतनाको महत्व बुझायो । तीन वर्षसम्म ‘क्लिनिक सेवा’ काठमाडौं बाहिर जान सकेन ।

तर, काठमाडौंभरि क्लिनिकहरू विस्तार भइरहेका थिए । स्वास्थ्यसँग जोडिएको त्यो क्लिनिकमा विस्तारै राजनीतिक आँखा लाग्न थाले । राजनीति नै सही, कम्तीमा नेताहरूले त्यसलाई गाउँगाउँ लैजानुपर्छ भन्ने आवाज उठाउन थालिसकेका थिए ।

त्यो बेला डाक्टर, नर्सहरू गाउँगाउँ जानु भनेको त कल्पनासम्म पनि थिएन । तर रीताका लागि त्यो एउटा मौका थियो ।

उनले आफ्नो समूहमा छलफल गरिन् । सबैले डाक्टर र नर्सहरू नै गाउँगाउँका क्लिनिकमा जानुपर्छ भन्ने सल्लाह दिए ।

उनले केही जनशक्तिको व्यवस्था गरेर उनीहरूलाई ‘हेल्थ डेस्क’ को तालिम दिइन् । त्यसपछि उनको त्यो कार्यक्रम जिल्ला-जिल्लामा विस्तार भयो ।

अनि जन्मिए स्वास्थ्य स्वंयसेविका

‘जनस्वास्थ्य’ को एउटा मन्त्र हो, धेरैभन्दा धेरै मानिसको स्वास्थ्यमा परिवर्तन ।’ अस्पताल पूरै समुदायमा पुग्न सक्दैन । सबै ठाउँमा डाक्टर, नर्सहरू पुग्न सक्दैनन् । त्यसका लागि समुदायकै व्यक्तिलाई तालिम दिएर तयार गर्नुपर्छ भन्ने रीताले योजना बनाइरहेकी थिइन् ।

सन् १९७५ मा नेपाल सरकारको एकीकृत सामुदायिक स्वास्थ्य सेवा विकास योजनाको प्रमुख भएकी उनका लागि स्वास्थ्य सेवालाई जनसमुदायसम्मै फैलाउने अर्को एउटा मौका थियो ।

सरकारले उनलाई १९ जना सहयोगी दिएको थियो । उनीहरू मलेरिया, परिवार नियोजन तथा मातृ शिशु, दादुरा उन्मूलन, क्षयरोग, कुष्ठरोगको क्षेत्रमा काम गरेर आएका अनुभवी स्वास्थ्यकर्मीहरू थिए ।

यी पाँचवटा स्वास्थ्य योजनाहरूको छुट्टाछुट्टै संरचना थियो । यसलाई एकीकृत सामुदायिक स्वास्थ्य सेवाको एउटै निकायबाट प्रदान गर्ने लक्ष्य थियो । एकीकृत सामुदायिक स्वास्थ्य सेवा विकास योजनाअन्तर्गत विभिन्न अवधारणाको विकास भयो । जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय, प्रत्येक गाउँमा एक स्वास्थ्य कार्यकर्ता, एक स्वास्थ्य चौकी र प्रत्येक वडामा एक महिला सामुदायिक स्वास्थ्य स्वयंसेविका अभियान देशव्यापी विस्तार भयो ।

आधारभूत स्वास्थ्य सेवा कार्यक्रमलाई समुदाय स्तरसम्म पुर्‍याउन महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको अवधारणा विकास भयो । हरेक वडामा एक जना महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका राख्ने विचारले उनी तत्कालीन स्वास्थ्य सचिवकहाँ त्यो प्रस्ताव लिएर गइन् ।

‘सामुदायिक स्वास्थ्य अगुवा’ नाम दिइएको त्यो प्रस्तावना उनको समूहले खूब मिहिनेत गरेर बनाएको थियो । हाम्रो कर्मचारीतन्त्र न हो, त्यो फाइल सचिवकै टेबलमा महिनौं थन्कियो ।

फेरि एक दिन सचिवकहाँ त्यसबारे कुरा गर्न गइन् । ‘तर, सचिवज्यूले त मार झपारेर पठाउनुभयो’, उनी सम्झिन्छन् ।

त्यही प्रस्ताव पछि ‘महिला सामुदायिक स्वास्थ्य स्वयंसेविका’ को नाममा बदलियो । आमा समूहबाटै महिला सामुदायिक स्वास्थ्य स्वयंसेविका छानिए ।

उनीहरूका लागि सम्बन्धित हेल्थपोस्टले प्रत्येक महिना एकदिने रिफ्रेसर तालिम दिने व्यवस्था गरिएको थियो । गाउँघरका स्वास्थ्य समस्याबारे उनीहरूले रिपोर्ट ल्याउँथे । तालिम लिन्थे । नयाँ प्रविधिबारे समुदायमा जानकारी दिन्थे ।

‘उनीहरूले स्वास्थ्य क्षेत्रको जगको रूपमा काम गरे । विभिन्न अध्ययनले देखाए अनुसार नेपालले सन् २०१५ को सहस्राब्दी विकास लक्ष्यमा मातृ शिशु स्वास्थ्यको लक्ष्य हासिल गर्नमा महिला सामुदायिक स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको अहं भूमिका देखाएको छ’, उनी भन्छिन् ।

र, अहिले ‘स्वास्थ्य स्वयंसेविका’ समुदायको एउटा आवश्यकता बनिसकेको छ । देशभर ५२ हजारभन्दा बढी स्वयंसेविकाहरू छन् । अब नयाँ संरचना अन्तर्गत विकास गरिने स्वास्थ्य सेवा प्रणालीमा पनि यी महिला सामुदायिक स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरूको निःसन्देह महत्वपूर्ण भूमिका हुनेछ ।