सामाजिक सञ्जालमा अतिरञ्जित विज्ञापनको बिगबिगी, विज्ञापन बोर्डले थाल्यो अनुगमन

१५ जेठ, काठमाडौं । गोकर्ण बस्ने ५० वर्षीया शर्मिला तामाङले केही सातामै चाया र पोतो हट्छ भनेर प्रचार गरिएको एउटा क्रिमको विज्ञापन सामाजिक सञ्जाल फेसबुक पेजमा देखिन् ।

विज्ञापनमा क्रिम लगाएर अनुहार राम्रो भएको भन्दै नामी हस्तीहरूको प्रतिक्रिया पनि देखाइएका कारण उनी विश्वस्त भएर किनिन् । क्रिमको मूल्य चर्को भए पनि अनुहार राम्रो हुने आशमा तामाङ लोभिइन् ।

तर, क्रिम नै सकिन लाग्दा पनि उनको अनुहारमा कुनै फरकपन आएन । बरु, थप छाला चिलाउने समस्या निम्तिएको गुनासो उनी सुनाउँछिन् ।

‘त्यो क्रिममा नाम पनि थिएन । नाम सोध्दा घरमा बनाइएको विशुद्ध उत्पादन भएकाले साइड इफेक्ट हुन्न भनिएको थियो । विज्ञापनमा क्रिमले नै मेरो अनुहारको चाया गयो भनेर सेलिब्रिटी समेत देखाइएकाले विश्वास गरेर किन्दा म फसेँ,’ तामाङ भन्छिन्, ‘अब त म झुक्किएर पनि फेसबुकमा देखेको भरमा यस्ता उत्पादन किन्दिनँ ।’

यता, नयाँरोड बस्ने २२ वर्षीया अञ्जना आर्यल पनि त्यस्तै भ्रामक विज्ञापनको शिकार भइन । अर्यालको उचाइ ४ फिट छ । उनले टिकटक र फेसबुक पेजमा एक विज्ञापनमा उचाइ बढाउने हर्बल औषधिबारे विज्ञापन देखिन् ।

त्यो विज्ञापनमा ‘ग्रोथ हाइट’ नामक औषधि खाए ७ देखि ३० वर्ष उमेर समूहको उचाइ बढाउन सकिने बताइएको थियो । उनले कत्तिको प्रभावकारी छ भन्ने बुझ्न फेसबुक पेजमा म्यासेज गरिन् ।

जवाफमा २५ दिनमै ३ देखि ५ इन्च बढ्ने र शतप्रतिशत प्रभावकारी भनिएको थियो । ३ हजार रुपैयाँ तिरेर किनिन् । तर, उचाइ एक इन्च पनि बढेन ।

त्यसपछि पुनः उक्त कम्पनीलाई म्यासेज गर्न फेसबुक खोल्दा औषधि अर्डर गर्न प्रयोग गरिएको फेसबुक पेज नै डिएक्टिभ भइसकेको उनले बताइन् ।

यी त उदारहणमात्र हुन् । सामाजिक सञ्जालमा अहिले सन्देशमूलक विषयवस्तु भन्दा कयौँ गुणा अतिरञ्जित गरिएका गुणस्तरहीन उत्पादनका विज्ञापन छ्याप्छ्याप्ती भेटिन्छन् । विज्ञापन यस्ता हुन्छन् कि कुनै उत्पादन प्रयोग गर्‍यो भने केही क्षणमै समस्या छुमन्तर हुने खालको भ्रम फैलाउने ।

उदाहरणका लागि स्वस्थ र बलियो कपालका तेल, स्याम्पु, तौल घटाउने विभिन्न नामका सप्लिमेन्ट, हाइट बढाउने, स्तन बढाउने र घटाउने, सुगर र प्रेसर निको पार्ने औषधि, अनुहारको दागधब्बा हटाउने क्रिम, सदाबहार जवान राख्ने जडीबुटी लगायत ।

यस्ता विज्ञापनले जति राम्रो आफ्नो गुनगान गाउँछ, उति नै चर्को मूल्य पनि ग्राहकसँग असुलिरहेको हुन्छ । तर, के यस्ता उत्पादन भनेजतिकै भरपर्दो छन् त ?

यस्ता उत्पादनको कुनै ‘क्लिनिकल ट्रयाल’ (चिकित्सकीय परीक्षण) भएको छ ? कत्तिको स्वस्थकर छन् ? हानि र नोक्सानी गर्छ गर्दैन यसबारे सोच्ने गरेका छौं त ? यी विचार नगरी अरूको लहडमा लागेर आफ्नो स्वास्थ्यसँग आफैं खेलबाड गर्दै त हुनहुन्न ? यी सबै कुनै पनि सामग्री किन्नुपूर्व सोच्नुपर्ने बेला छ । किनकि, यस्ता कतिपय उत्पादन हुन सक्छन् जुन दर्ताविना र कुनै कानुनी आधारविना मनलाग्दी प्रचार भइरहेको छ ।

कसरी थाहा पाउने गुणस्तर ?

जुन विज्ञापन दर्ता भएको छैन, त्यो उत्पादन पक्कै विश्वसनीय हुन सक्दैन । तसर्थ, यस्ता वस्तु सकभर नकिन्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ । तर, किन्नैपर्ने अवस्थामा त्यसलाई विश्वास गर्नुपर्ने आधार के–के हुन् ? ती उत्पादन विज्ञापन बोर्डमा दर्ता भए/नभएको, त्यसमा के–कस्ता तत्व मिसाइएर बनाइएको छ र ती आफ्नो छाला, अनुहार तथा समग्र स्वास्थ्यका निम्ति उचित छ वा छैन भनेर आफैंले पनि स्वयम् अध्ययन गर्नुपर्छ । अन्यथा, सम्बन्धित चिकित्सक तथा विज्ञसँग सल्लाह लिनु उचित रहन्छ ।

एक्सनमा विज्ञापन बोर्ड

यस्ता भ्रामक विज्ञापनको बिगबिगी बढेपछि विज्ञापन बोर्डले अहिले अनुगमन प्रक्रिया अघि बढाएको विज्ञापन बोर्ड अध्यक्ष लक्ष्मण हुमागाईं बताउँछन् ।

‘जनमानसमा भ्रमको खेती गरेका च्याउसरी उम्रिएका कम्पनीलाई तह लगाउने उद्देश्यले अहिले निरन्तर अनुगमन र अनुसन्धान प्रक्रिया अगाडि बढाएका छौं,’ उनी भन्छन् ।

यता, बोर्डका सूचना अधिकारी दिनेश लुइँटेलका अनुसार बोर्डले फागुन २०८० देखि अनुगमन गर्दा कयौँ उत्पादनले अनुमतिविना मनलाग्दी विज्ञापन गरेको फेला पारेको छ।

अनुमतिविना चलिरहेको विज्ञापनले भ्रम फैलाएर जनमानसमा खेलबाड भइरहेको हुँदा तीव्र रूपमा अनुसन्धान भइरहेको उनी बताउँछन् ।

२०७७ सालमा गरिएको विज्ञापन नियमावली संशोधनमा सामाजिक सञ्जालमा देखिने विज्ञापनको पनि सेन्सर गरिने व्यवस्था छ ।

कोरोनाकालमा भएको लकडाउनपछि सामाजिक सञ्जालमा व्यापक रूपमा भ्रामक विज्ञापन छरपष्ट भएपछि अनुगमन गर्न थालिएको हुमागाईं बताउँछन् ।

कुनै पनि सामानको विज्ञापन तथा बिक्री वितरण गर्दा कम्पनीको नाम र ठेगाना उल्लेख गर्नुपर्छ । यो विनाविज्ञापन गर्न नपाइने नियम छ । तर, अनुगमन क्रममा सोचेभन्दा दोब्बर संख्यामा भ्रामक प्रचार गर्ने कम्पनी फेला परेको उनी जिकिर गर्छन् ।

‘फागुनबाट भएको अनुगमनमा गुणस्तरहीन उत्पादन र भ्रम फैलाउने १ सय ५० उत्पादक कम्पनी परे । उनीहरूको विज्ञापनमा उत्पादनकर्ताको नाम, ठेगाना छैन, चिनिएका हस्तीलाई राखेर भ्रमित सामाग्री पस्किएको, सामग्रीमा गुणस्तर तथा मात्रा उल्लेख नगरी विज्ञापन तथा बिक्री गरिएको फेला परेका छन्,’ उनी भन्छन् ।

ती शंकास्पद उत्पादनमा बढी जस्तो तौल घटाउने र ग्यास्ट्रिक कम गर्ने चिया, तेल, जडीबुटी रहेको र ती कम्पनीमाथि छानबिन प्रक्रिया अघि बढाइएको उनले जानकारी दिए ।

कसरी गरिन्छ गुणस्तर मापन ?

‘उत्पादनमा दाबी गरिएको खण्ड सामग्री र नतिजा कति विश्वसनीय छ भनेर खाद्य अनुसन्धान, आवश्यक परे मेडिकल काउन्सिल र विज्ञकोमा पठाउँछौं । त्यसमा पनि त्रुटि आयो भने कारबाहीमा जाने र रद्द गर्छौं,’ अध्यक्ष हुमागाईंले भने ।

विज्ञापनको मापदण्डमा हालसम्म दायरामा नआउनुका कारण के कस्ता हुनसक्छन् भन्ने प्रश्नमा हुमागाईं भन्छन्, ‘एउटा कारण भनेको उत्पादनमा भनेजस्तो गुणस्तर नहुनु र ठगी हुन सक्छ । अर्को कारण भनेको विज्ञापन सम्बन्धी मापदण्डबारे जानकारी नहुनु पनि हो । त्यसैले यो पटक विज्ञप्तिमार्फत दर्ता नभएका विज्ञापनका लागि तीन दिनभित्र सम्पर्क गर्न सूचित गरेका छौं ।’

विज्ञप्ति प्रकाशित गरेलगत्तै भौतिकरूपमा ६० कम्पनी र फोन कलबाट मापदण्ड सम्बन्धी जानकारी लिन र प्रक्रिया पूरा गर्न आइरहेको उनी बताउँछन् ।

विज्ञापन परीक्षण मापदण्ड प्रक्रिया के छ ?

• सबैभन्दा पहिला विज्ञापन गर्दा विज्ञापनदाताको नाम र ठेगाना खुलाइएको र कम्पनी नेपालमा दर्ता छ कि छैन हेरिन्छ ।
• उत्पादन र बिक्री गर्ने अनुमति छ कि छैन हेरिन्छ ।
• उत्पादन निषेध गरेका वस्तु हो कि होइन पनि हेरिन्छ ।
• उत्पादकको कर बुझाइरहेको विवरण हेरिन्छ ।
• विज्ञापनकर्ताले सामानमा दाबी गरेको गुणस्तर र मात्रा छ कि छैन हेरिन्छ ।
• यति हेरेपछि मात्र विज्ञापन पास हुन्छ ।

मापदण्ड नपुगेकालाई कारबाही प्रक्रिया के छ ?

अध्यक्ष हुमागाईंका अनुसार यदि दर्ता नभएको कम्पनी मापदण्डका लागि आएन र सामानमा दाबी गरेको पुगेन भने १० हजार देखि ५ लाखसम्म जरिवाना र कसैलाई हानि गरे कैदसम्मको सजाय हुन सक्छ । अहिले भेटिएका शंकास्पद उत्पादक कम्पनीहरूको अनुसन्धान चलिरहेको छ ।

विज्ञापन परीक्षण नगराइ श्रव्य र दृश्य सामाग्री प्रसारण नगर्न, विज्ञापन गर्दा विज्ञापनदाताको नाम नखुलाइ कुनै सञ्चारमाध्यमले प्रचार गरे उक्त सञ्चारमाध्यम समेत कारबाहीमा आउने बोर्डको चेतावनी छ ।

विज्ञापन दर्ता गर्न उत्पादक कम्पनीले के प्रक्रिया अपनाउनुपर्छ ?

हुमागाईंका अनुसार विज्ञापन सामग्री, उत्पादन गर्दाको स्क्रिप्ट, स्वदेशी वस्तु ५ हजार, विदेशी भए १० हजार रुपैयाँ र विज्ञापन बोर्डमा निवेदन दिएपछि सात दिनभित्र सेन्सरका लागि अनुमति दिन्छ । सामानको परीक्षणका लागि विज्ञ बोलाइ जाँच गरिन्छ ।

हुमागाईंले सौन्दर्य र स्वास्थ्यका सामग्री किन्दा त्यसमा लेखेको लेबल र उत्पादनकर्ताको नाम हेरेरमात्र लिन र कुनै विवरण उल्लेख गरेको नदेखे तत्काल खबरदारी गर्न सबैमा अनुरोध गरेका छन् ।