जिबुटीमा किन छाडियो प्रयोगशालामा उत्पादन गरिएका लाखौं लामखुट्टे ?

अफ्रिकी देश जिबुटीमा आनुवांशिक रुपमा परिवर्तित (जेनेटिकल्ली मोडिफाइड) लामखुट्टेहरू वातावरणमा छाडिएको छ ।

प्रयोगशालामा उत्पादित यस्ता लाखौं लामखुट्टेहरू खुल्ला वातावरणमा छाड्नुको कारणचाहिं औलो रोग फैलाउने लामखुट्टेको प्रजातिलाई फैलनबाट रोक्नु रहेको छ ।

वातावरणमा छाडिएका एनोफिलिस स्टेफेन्सी प्रजातिका लामखुट्टे बेलायतको बायोटेक कम्पनी अक्सिटेकले विकास गरेको हो । यो लामखुट्टेले मानिसालई टोक्दैन ।

यो लामखुट्टेमा एउटा यस्तो जिन हुन्छ, जसका कारण पोथी लामखुट्टे प्रौढ हुनुभन्दा अगाडि नै मर्दछ। वास्तवमा केवल पोथी लामखुट्टेले मात्रै मानिसलाई टोक्दछ र मलेरिया लगायतका विभिन्न रोगहरू फैलाउँछ ।

प्रयोगशालामा उत्पादित लामखुट्टेलाई पूर्वीअफ्रिकामा यसरी खुल्ला वातावरणमा छाडिएको यो पहिलो घटना हो । जबकि पूरै अफ्रिका महादेशको कुरा गर्दाचाहिं यो दोस्रो पटक हो ।

अमेरिकाको सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एण्ड प्रिभेन्सन (सिडिसी) का अनुसार ब्राजिल, क्यामेन टापु समूह, पनामा तथा भारतमा पनि यस्तै तरिका अपनाइएको थियो र त्यसमा धेरै सफलता पनि प्राप्त भएको थियो ।

सिडिसीका अनुसार सन् २०१९ पछि विश्वभरमा एक अर्बभन्दा धेरै यस्ता आनुवांशिक परिवर्तन गरिएका (जिएमओ) लामखुट्टेहरु खुल्ला वातावरणमा छाडिसकिएको छ ।

पछिल्लोपटक बिहिबार जिबुटीको अम्बोउली उपनगरीय क्षेत्रमा लामखुट्टे छाडिएको छ ।

यो परियोजना अक्सिटेक लिमिटेड, जिबुटी सरकार तथा एउटा गैरसकारी संस्थाको बीचको आपसी साझेदारीमा सुरु गरिएको हो ।

जिएमओ लामखुट्टेले कसरी काम गर्दछ ?

अक्सिटेकका प्रमुख ग्रे फ्रेन्डसेनले बीबीसीसँग भनेका छन्- हामीले असल लामखुट्टेहरु तयार पारेका छौं, जसले टोक्दैनन् । यी लामखुट्टेले रोग फैलाउँदैनन् । जब हामीले यी मित्र लामखुट्टेलाई वातावरणमा छाड्छौं तब यिनले जंगली प्रजातिका पोथी लामखुट्टेसँग प्रजनन गर्ने कोसिस गर्दछन् ।

प्रयोगशालामा तयार गरिएको यी लामखुट्टेमा यसको जनसंख्या कम गर्ने एउटा जिन हुन्छ जसले पोथी लामखुट्टेका बच्चालाई ठूलो भएर प्रजनन उमेरसम्म पुग्नबाट रोक्दछ।

उक्त परियोजनामा संलग्न वैज्ञानिकका अनुसार जंगली प्रजाति तथा प्रयोगशालामा निर्मित लामखुट्टेको प्रजननबाट पैदा भएका बच्चामध्ये केवल भाले लामखुट्टे मात्रै बँच्दछन् र पछि ती पनि मर्दछन् ।

सन् २०१८ मा बुर्किनाफासोमा नपुंशक एनोफिलिज कल्युजी लामखुट्टेलाई वातावरणमा छाडिएको थियो । उक्त लामखुट्टेभन्दा फरक यो पछिल्लो नयाँ प्रजाति (एनोफिलिज स्टेफेन्सी) ले भने प्रजनन गर्न सक्दछ ।

प्रयोगशालामा तयार गरिएका लामखुट्टेलाई खुल्ला वातावरणमा छाड्ने यो परियोजना ‘जिबुटी मित्र लामखुट्टे कार्यक्रम’को हिस्सा हो, जसको सुरुआत दुई वर्षअघि भएको थियो ।

यो कार्यक्रमको उद्देश्य एनोफिलिस स्टेफेन्सी लामखुट्टेको नश्ल फैलिनबाट रोक्नु रहेको छ । मानिसलाई टोक्ने यो प्रजातिको लामखुट्टे पहिलोपटक सन् २०१२ मा जिबुटीमा फेला परेको थियो । त्यसबेला जिबुटी मलेरिया उन्मुलन गर्ने संघारमा थियो र त्यसबेला देशमा मलेरियाका ३० बिरामी फेला परे ।

त्यसपछि जिबुटीमा मलेरियाका बिरामीको संख्यामा जबरजस्त वृद्धि भैरहेको छ र २०२० मा त्यहाँ मलेरियाका बिरामीको संख्या ७३ हजार सम्म पुगेको थियो ।

लमखुट्टेको यो प्रजाति अहिले अफ्रिकाका विभिन्न ६ वटा मुलुकुहरु, इथियोपिया, सोमालिया, केन्या, सुडान, नाइजेरिया र घानासम्म पुगिसकेको छ ।

यो प्रयोगका लागि जिबुटी नै किन छानियो ?

एनोफिलिज स्टेफेन्सी प्रजातिको लामखुट्टे मूल रुपमा एसियामा पाइन्छ र यसलाई नियन्त्रण गर्नु निकै कठिन छ ।

यो प्रजातिलाई सहरी लामखुट्टे पनि भनिन्छ । यसले लामखुट्टे नियन्त्रणका पारम्परिक तौरतरिकालाई परास्त गर्ने महारथ हासिल गरिसकेको छ ।

यो लामखुट्टेले दिन र रात दुवै समयमा टोक्दछ । साथै यो प्रजातिलाई कुनै पनि किटनाशक औषधिले समेत असर गर्न सक्दैन ।

जिबुटीका राष्ट्रपतिका स्वास्थ्य सल्लाहाकार डाक्टर अब्दुल्लाह अहमद आब्दीले फाइनान्सियल टाइम्सलाई बताए अनुसार त्यहाँको सरकारको उद्धेश्य देशमा मलेरियाको प्रसारमाथि तत्कालै नियन्त्रण गर्नु थियो किनकि पछिल्लो एक दशकमा जिबुटीमा मलेरिया संक्रमणमा उच्च वृद्धि भएको छ।

उक्त कार्यक्रमसँग सम्बन्धित गैरसरकारी संस्था एशोसिएसन म्युचुआलिसका निर्देशक डाक्टर बोउह आब्दी खैरेह भन्छन् – धेरै पूरानो कुरा होइन । जब हाम्रो समुदायका मानिसहरुमा मलेरियाको बिमारी हुने कुरा दुर्लभ जस्तै थियो । अहिले चाहिं जिबुटीमा हरेक दिन मलेरियाका बिरामीले निकै दु:ख पाइरहेको देखिन्छ । यसमाथि नियन्त्रण गर्नका लागि नयाँ उपाय अपनाउनु अत्यन्तै आवश्यक छ ।

जिबुटी एउटा सानो देश हो र करिब १० लाख जनसंख्या भएको यो देशका अधिकांस मानिस सहरमा बस्दछन् । यस्तोमा त्यहाँ मलेरियाको विरुद्धमा नयाँ अभियान लागू गर्न निकै सजिलो छ।

यो परियोजनाका लागि समुदायलाई पनि जिम्मेवार बनाइएको छ । मलेरियाबाट संक्रमित भैसकेका सादा इस्माइल पनि यो कार्यक्रमसँग जोडिएका छन् ।

उनी भन्छन्- मलेरिया हाम्रो स्वास्थ्यमा असर पार्ने गम्भीर चुनौती हो । अहिले मानिसहरुले मलेरियाविरुद्धको लडाइँमा जित हासिल गर्नमा यो ‘मित्र लामखुट्टे’ले सहयोग गर्दछ भन्ने कुराको पर्खाइमा छन् ।

जिमओ जीवको विवाद

जेनेटिकल्ली मोडिफाइड जीव (जिएमओ) अफ्रिकामा सदैव विवादको विषय बनिरहेको छ । पर्यावरण संगठन तथा अभियानकर्मीहरुले यस्ता जीवका कारण विद्यमान खाद्य श्रृंखला तथा पर्यावरणचक्रमा निकै हानिकारक असर पर्ने बताउँछन् ।

तर, अक्सिटेकका प्रमुख फ्रेन्डसेनका अनुसार पछिल्लो दश वर्षमा लामखुट्टेको समस्याको जैविक समाधान विकसित गर्ने क्रममा वातावरणमा एक अर्बभन्दा धेरै आनुवांशिक रुपमा परिवर्तित लामखुट्टेहरु छाडिसकिएको र त्यसको कुनै पनि खालको नकारात्मक असर नदेखिएको दाबी गर्दछन् ।

उनी भन्छन्- हामीले वातावरणमा जुन कुरा छाड्छौं त्यो सुरक्षित होस् र प्रभावी होस् भन्ने कुरामा हाम्रो जोड रहन्छ। पर्यावरणमा यसले कुनै पनि असर पार्दैन । किनकि यो विषाक्त वा एलर्जी फैलाउने खालको छैन र यो लामखुट्टे एउटा विशेष प्रजातिसँग सम्बन्धित छ।

अक्सिटेकका अनुसार लामखुट्टेको र्‍यालमा कुनै पनि जेनेटिकल्ली मोडिफाइड जिन पाइँदैन । त्यसैले यदि प्रयोगशालामा विकशित यी लामखुट्टेले कसैलाई टोकिहालेमा पनि त्यस व्यक्तिमा उक्त आनुवांशिक परिवर्तनको कुनै दुष्प्रभाव पर्दैन ।

राष्ट्रपतिका सल्लाहाकार डाक्टर आब्दी भन्छन् -समस्याको यो नयाँ समाधान विवादित हुनसक्छ तर पनि भविष्य यही नै हो ।

उनका अनुसार यो प्रयोग सफल भएमा प्रयोगशालामा उत्पादित लामखुट्टेलाई अझै ठूलो क्षेत्रमा छाडिनेछ र व्यापक स्तरमा परीक्षण गरिनेछ । जिबुटीमा प्रयोगशालामा उत्पादित लामखुट्टे वातावरणमा छाड्ने सिलसिला आगामी एक वर्षसम्म जारी रहनेछ।

मलेरिया एक घातक बिरामी हो जसको कारणले विश्वभर बर्सेनि कम्तिमा ६ लाख मानिसको मृत्यु हुन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार मलेरियाबाट हुने कुल मृत्युको ९० प्रतिशत अफ्रिकाको सहारा क्षेत्रमा हुने गरेको छ ।

– बीबीसीबाट