मान्छे किन बूढो हुन्छ ?

बूढो हुनु स्वभाविक जीवन प्रक्रिया हो । तर पनि बूढो भइहाल्न सायदै मानिसलाई मन पर्ला । मानिसको उमेर बढ्दै जाँदा हरेक गतिविधिमा परिवर्तन आउन थाल्छ । आँखा कमजोर हुन थाल्छ, जोर्नी कमजोर हुन थाल्छ र छाला पातलो हुन थाल्छ ।

मान्छे बूढो हुनका लागि विभिन्न अवस्थाबाट गुज्रिनुपर्छ । बाल्यकाल, युवावस्था, प्रौढावस्था हुँदै मानिस वृद्धावस्थामा पुग्छ ।

मान्छे बूढो हुनुको विभिन्न कारण हुन्छन्, त्यसमध्ये एउटा प्रमुख कारण डीएनएमा परिवर्तन हो । डीएनए एक प्रकारको आनुवंशिक कोड हो जुन कोषिकाहरुबीच प्रसारित हुन्छ । बढ्दो उमेरसँगै यी आनुवंशिक कोडहरूको प्रसारणमा गडबडी हुन थाल्छ र बिस्तारै कोषिकाहरुमा जम्मा हुन थाल्छ । यो प्रक्रियालाई आनुवंशिक अस्थिरता भनिन्छ र डीएनएले स्टेम सेलहरूलाई असर गर्दा बूढोपन देखिन थाल्ने वंशाणुगत रोग विशेषज्ञ डा. नीलम ठाकुर बताउँछिन् ।

बूढोपनको अन्य कारण

क्रोमोजोमको कमजोरी

प्रत्येक डीएनए सूत्रको अन्त्यमा क्रोमोजोमहरूलाई सुरक्षित गर्ने टोपी जस्तो संरचना हुन्छ । यिनीहरूलाई टेलोमेरेस भनिन्छ । उमेर बढ्दै जाँदा, यो टोपी जस्तो संरचना टाढा जान थाल्छ र क्रोमोजोमहरूको सुरक्षा खुकुलो हुन थाल्ने डा. ठाकुर बताउँछिन् ।

‘जब टेलोमेरको संरचनामा गडबडी हुन्छ, धेरै रोगहरूको जोखिम बढ्छ । जसकारण फोक्सोसम्बन्धी समस्या र रक्तअल्पताको जोखिम बढ्छ । यी दुवै रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतासँग सम्बन्धित गम्भीर समस्या हुन्,’ उनी भन्छिन् ।

कोषमा परिवर्तन

हाम्रो शरीरमा एक विशेष प्रकारको प्रक्रिया हुन्छ, जसलाई डीएनए अभिव्यक्ति भनिन्छ । जसमा एउटै कोषिकामा रहेका हजारौं जीनले के गर्ने भन्ने निर्णय गर्छ । तर समय र जीवनशैलीले यी निर्देशनहरू परिवर्तन गर्न सक्छन् । यस्तो अवस्थामा कोषिकाहरुले पनि आफ्नो सामान्य व्यवहार भन्दा फरक व्यवहार गर्न थाल्छन् र जसको कारण वृद्धावस्थाको लक्षण देखिन थाल्ने डा. ठाकुर बताउँछिन् ।

कोषिकाहरु नवीकरण गर्ने क्षमता कम भएर

हाम्रो कोषिकाहरुमा क्षतिग्रस्त कम्पोनेन्टहरू जम्मा हुनबाट रोक्नका लागि शरीरमा आफैंलाई नवीकरण गर्ने क्षमता हुन्छ । तर उमेर बढ्दै जाँदा यो क्षमता बिस्तारै घट्दै जाने डा. ठाकुर बताउँछिन् ।

‘यस्तो अवस्थामा कोषिकाहरुले बेकार वा विषाक्त प्रोटिनहरू जम्मा गर्न थाल्छन्, जुन कहिलेकाहीं अल्जाइमरको कारण बन्न सक्छ । कहिलेकाहीं यसका कारण पार्किन्सन र मोतियाबिन्दुको जोखिम पनि बढ्छ,’ उनी भन्छिन् ।

माइटोकोन्ड्रियाले काम गर्न छोडेर

माइटोकोन्ड्रियाले शरीरलाई ऊर्जा प्रदान गर्ने काम गर्छ । तर समयसँगै तिनीहरूले आफ्नो क्षमता गुमाउन थाल्छन् । तिनीहरूको कमजोरीले डीएनएमा पनि नकारात्मक प्रभाव पार्ने र बुढेसकाल निम्त्याउने ठाकुर बताउँछिन् ।

‘मान्छे वृद्ध हुनुको मुख्य सिद्धान्त यिनै हुन् । तर यसबाहेक पनि मान्छे वृद्धावस्थामा पुग्नुको विभिन्न कारण छन्, जुन अध्ययनको क्रममै छन्,’ डा. ठाकुर भन्छिन् ।

विज्ञान जर्नल नेचरमा प्रकाशित एक अध्ययनमा वैज्ञानिकहरूले माइटोकन्ड्रियालाई पुनर्स्थापित गरेर मुसामा हुने चाउरीहरू हटाउन सक्षम भएको दाबी गरिएको छ ।

बुढेसकालको लक्षण

चालढाल सुस्त हुने, मस्तिष्कको क्षमता कमजोर हुने, छाला चाउरी पर्ने आदि बुढेसकालको लक्षण हुन् । तर गलत खानपान र जीवनशैलीका कारण आजभोलि कतिपय मानिसमा उमेर नपुग्दै बुढेसकालका लक्षणहरु देखिन थालेको छ ।

उमेर भन्दा पहिले मानिस किन बूढो हुन्छ ?

डा. विकास पौडेल, छाला तथा यौनरोग विशेषज्ञ

उमेर बढ्दै जाँदा बुढेसकाल निम्तिनु त प्राकृतिक प्रक्रिया हो । तर कोही व्यक्ति उमेर भन्दा अगावै बूढो देखिन्छन् । मानिसको वंशाणुगत गुण, खानपान तथा वातावरणको असर, उमेर नपुग्दै देखिने बुढ्यौलीपनको कारण मानिन्छ ।

वंशाणुगत गुण : वंशाणुगत गुण हाम्रो उमेरसँग सम्बन्धित विभिन्न प्रक्रियाहरूमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । केही मानिसमा वंशाणुगत गुणकै कारण उमेरभन्दा पहिले नै बुढ्यौली देखिने सम्भावना हुन्छ ।

खराब खानपान : सन्तुलित  भोजनको अभावले यदि सही पोषण तत्त्वहरू लिन सकिंदैन भने शरीरको कोषिकाहरु समय भन्दा पहिले क्षय हुन थाल्छन्, जसले बुढ्यौली प्रक्रियालाई छिटो बनाउँछ ।

प्रोसेस्ड फुड : धेरै मात्रामा प्रशोधित खाना र फास्टफुड खाँदा शरीरमा धेरै मात्रामा नकारात्मक प्रभाव पर्छ । यसमा ट्रान्सफ्याट, चिनी र अस्वस्थकर तेल बढी हुने हुँदा यसले शरीरका कोषिकाहरुमा क्षति पुर्‍याउँछ ।

नुनको अधिक सेवन : धेरै नुनको सेवन गर्दा शरीरमा पानी जम्न सक्छ, जसले उच्च रक्तचाप र अन्य स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउँछ । कोषिकाहरुमा छिटो क्षय हुने गर्छ, जसले गर्दा उमेरभन्दा पहिले बुढ्यौली देखिन्छ ।

चिनीको अधिक सेवन : चिनीले कोलाजन र इल्यास्टिन जस्ता प्रोटिनलाई कमजोर बनाउँछ, जसले छालाको पुनर्निर्माणमा समस्या सिर्जना गर्छ ।

पोषक तत्वको कमी : सही मात्रामा भिटामिन र मिनरल (जस्तै- जिंक, सेलेनियम)को कमीले शरीरका कोषिकाहरु कमजोर हुन्छन् ।

प्रोटिनको कमी : प्रोटिनले शरीरका कोषिकाहरु पुनर्निर्माण गर्न मद्दत गर्छ । यदि दैनिक आहारमा प्रोटिनको कमी हुन्छ भने बुढ्यौली छिटो आउँछ ।

तनाव र मानसिक स्वास्थ्य : तनाव, चिन्ता र डिप्रेसनले मानिसलाई उमेरभन्दा पहिले बूढो देखाउन सक्छ । लामो समयसम्म तनावमा रहनु स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छ, जसले शारीरिक र मानसिक समस्या बढाउँछ ।

धुम्रपान र अन्य नशालु पदार्थ : धुम्रपानले शरीरमा विभिन्न नकारात्मक असर पार्छ, जसमा फोक्सोको समस्या र कोषिकाहरुको छिटो क्षय हुनु समावेश छ । यसले मानिसलाई उमेर नपुग्दै बूढो देखाउन सक्छ ।

निद्राको कमी : पर्याप्त निद्रा नपुगेको खण्डमा शरीरको पुनर्निर्माण प्रक्रियामा अवरोध आउँछ, जसले तनाव बढाउँछ र शरीरलाई कमजोर बनाउँछ । पर्याप्त निद्राले शरीरलाई ताजगी प्रदान गर्छ र बुढ्यौली प्रक्रियालाई सुस्त बनाउँछ ।

खराब जीवनशैली : अस्वस्थ जीवनशैलीले पनि उमेरभन्दा पहिले बुढ्यौली निम्त्याउँछ । खराब खानपान, शारीरिक क्रियाकलापको कमी र अस्वस्थ बानीहरूले शरीरलाई कमजोर बनाउँछ र बुढ्यौली प्रक्रियालाई तीव्र बनाउँछ ।

यस प्रकार उमेर भन्दा पहिले बुढ्यौली देखिनु विभिन्न कारणको परिणाम हो । यसलाई कम गर्न सही खानपान, स्वस्थ जीवनशैली, पर्याप्त निद्रा र तनावमुक्त रहनु अत्यन्त आवश्यक छ ।

बुढेसकालको बारेमा केही रोचक तथ्य

उमेर बढ्दै जाँदा उचाइ घट्दै जान्छ । मेरुदण्डको हड्डीहरूबीचको खाली ठाउँ ग्याप हुन्छ, जसलाई कशेरुक भनिन्छ, बढ्दो उमेरसँगै हड्डीको ग्याप कम हुन्छ र हड्डीहरुबीचको दूरी कम हुन्छ । जसकारण उचाइ एक वा दुई इन्चले घटेको देखिन्छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार जापान विश्वको सर्वाधिक वृद्ध जनसंख्या भएको देश हो । मुलुकको कुल जनसंख्यामा ६५ वर्ष वा सोभन्दा माथिल्लो उमेरको जनसंख्याको अनुपात धेरै भएको मुलुकको सूचीमा जापान पहिलो नम्बरमा छ ।

ग्राफिक्स : अरुण देवकोटा/अनलाइनखबर