रोजगारी सिर्जना अबको मूलमन्त्र

रोजगार वा स्वरोजगार काम गर्ने सबै उमेरका मानिसको चाहना र आवश्यकता हो । रोजगार र स्वरोजगारमा यति फरक छ, रोजगार कसैको काम गर्नु हो । यसमा कामको प्रकृति, समय, सेवा-सुविधा तोकिन्छ । नाफा-घाटामा सहभागी भइँदैन । स्वरोजगार आफ्नो काम गर्नु हो । यसमा सामान्यतया सेवा-सुविधा र कामको समय तोकिंदैन । नाफा-घाटामा आफैं सहभागी भइन्छ ।

दुवैको पहिलो उद्देश्य आयआर्जन हो । आयआर्जन यसकारण कि जीवन चलाउन, परिवारका आवश्यकता पूरा गर्न, इच्छा अनुसारको काम गर्न पैसा चाहिन्छ । मानिसले काम गर्ने उमेरमा काम गर्न पाएन, आम्दानी भएन भने उसले जीवन चलाउन अरूमाथि निर्भर हुनुपर्छ ।

रोजगार होस् वा स्वरोजगार मानिसको क्षमता, योग्यता, अवस्था, सोच, चाहना आदिमा निर्भर हुन्छ । त्यसैले मानिस आफ्नो औकात, सीप, योग्यता र क्षमता अनुसारकै काम गर्न तयार हुन्छन् । काम भनेकै रोजगार या स्वरोजगार हो । त्यसको अर्थ एउटा मानिस जब वयस्क हुन्छ तब हातमा काम हुनैपर्छ ।

हाम्रोमा जीवनभरि खान, लाउन वा जीवन चलाउन पुग्ने सम्पत्ति भएर पनि काम गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ । काम गर्नुको अर्थ जीवन चलाउने पैसा आर्जन गर्नु मात्रै होइन । कामको अर्को अर्थ सम्मान पनि हो । त्यसैले धन भएकाहरू पनि निरन्तर काम गर्छन् । त्यसले उनीहरूको सम्मान छ र ज्ञान, धन, स्वास्थ्य, सहजता सबै प्राप्त गर्छन् ।

युवा उमेरमा आफैं आफ्नो कामको सिर्जना गर्नु वा अरूको सहयोगी बनेर रोगजार बन्नु निकै महत्त्वको कुरा हो । त्यसैले जागिर पाएको दिन होस् वा स्वरोजगार बनेको दिन सबै खुसी हुन्छन् । चिनेजानेका धेरैले बधाई दिन्छन् ।

काम गर्न थालेपछि कामको आधारमा मानिसको पहिचान र सम्बन्ध बन्दै जान्छ । सम्बन्ध फैलँदै जान्छ । यही काम र सम्बन्धले मानिसको जीवनलाई सहज रूपमा जिउने आधार तयार गर्दै जान्छ । सन्तुष्टि र खुसी दिन्छ । जीवन सफल भएको मापन बन्दै जान्छ ।

व्यक्ति वयस्क भएपछि उसको पहिलो रोजाइ काममा आवद्ध हुनु हो । परिवारको पहिलो रोजाइ परिवारको सदस्य काम गर्ने उमेरको भएपछि काममा आवद्ध भएको देख्ने इच्छा हुन्छ । सरकारको काम भनेको पनि आफ्ना नागरिकलाई कामको अवसर सिर्जना गरेर काममा आवद्ध भएको, काम गरेको अवस्था बनाउनु हो ।

यसरी व्यक्ति, परिवार, व्यवसायको आम्दानी बढ्यो भने सरकारको आम्दानी बढ्छ र जनता गरिब र बेरोजगार भए भने सरकारको बोझ बढ्छ । त्यसैले सरकारको काम हरदम नागरिकलाई रोजगार वा स्वरोजगार बनाउन प्रयत्न गर्नु हो ।

तर हाम्रोमा अवस्था फरक छ । राजनीतिक नेताको वरिपरि जागिर माग्नेको भीड हुन्छ । तिनै नेतामध्येकाले जितेर विभिन्न जिम्मेवारी सम्हाल्ने हो । नेताले सबैलाई जागिर दिन सम्भव हुँदैन । त्यसैले छानेर आफ्नालाई जागिर दिन प्रयास गर्छ ।

यो नेताको पहिलो कमजोरी हो । उसले व्यक्तिगत सहयोगी रोजेर विश्वास पात्रलाई राख्नु ठिकै हो तर अन्यत्र जागिरको सम्भावना भएका विभिन्न ठाउँका लागि ‘सोर्स’ र सिफारिस गर्नुभन्दा त्यो पदका लागि योग्यता प्रस्तुत गर्न र प्रतिस्पर्धामा पहिलो हुन सुझाउनुपर्ने हो ।

यसो गर्दा योग्य मानिसले जागिर पाउँछन् । जागिरमा टिक्न सधैं योग्यता प्रस्तुत गर्छन् । यसरी विकास गरेको योग्यताले रोजगार बन्ने सम्भावना सधैं हुन्छ ।

तीनै तहका सरकारको पहिलो प्राथमिकता नै काम गर्न सक्ने सबैका लागि रोजगारी सिर्जना गर्नु हो । रोजगारी सिर्जना गर्न विकास चाहिन्छ । अर्थात् विकासले रोजगारी बढाउनुपर्छ । उत्पादन, निर्माण र सेवाका काम जति धेरै हुन्छन् त्यति नै बढी रोजगारी सिर्जना हुन्छ ।

निर्माण सार्वजनिक होस् वा निजी दुवैले सधैं रोजगारी सिर्जना गर्ने गर्छ । निर्माणको काम जब सुस्ताउँछ तब निर्माण क्षेत्रको रोजगारीमा कमी आउँछ । त्यसैगरी उत्पादन र सेवा क्षेत्रको काम राम्ररी हुनसकेन भने त्यसले सिर्जना गरेको रोजगारीमा पनि कमी आउँछ । त्यसको नतिजा धेरै मानिस बेरोजगार बन्न पुग्छन् ।

रोजगारी नै मानिसको पहिलो प्राथमिकता भएकाले रोजगारी जहाँ पाइन्छ मानिस त्यतै जान बाध्य हुन्छन् । बसाइँ सर्नु, घरपरिवार छाडेर टाढा एक्लै बस्नु, श्रीमान्श्री-मती अलग-अलग भएर कामको अनुकूलतामा बस्नु यसैको कारण हो ।

यस्तै छोराछोरीलाई अभिभावकको हेरचाह आवश्यक भएको समयमा पनि घरमा चाहेर पनि बस्न नसक्नु, वृद्ध बाबुआमाको हेरचाह गर्न घरमै हुनुपर्ने छोराछोरीलाई रोजगारीकै कारण टाढाको बसाइँ स्वीकार्नु, वैदेशिक रोजगारीमा जानु आदि पनि यसैका नतिजा हुन् ।

बच्चाको हुर्काइमा अभिभावकले सधैं उसलाई रोजगारीका लागि योग्य बनाउन चाहन्छन् र निरन्तर लगानी सहितको प्रयास गरिरहन्छन् । राम्रोे स्कुलमा पढाउनु, सिकाउनु, जान्ने बनाउनु, स्वस्थ एवम् निरोगीको शिक्षा दिनु यो सबै आफ्नो सन्तानलाई योग्य बनाउन गरिएको हुन्छ ।

तर, योग्य केका लागि ? प्रष्ट छ ऊ सजिलै रोजगार बन्न सकोस् । उसको हातमा जे काम आउँछ उसले त्यो राम्ररी सम्पन्न गर्न सकोस् । यसरी गरेको कामले जीवन चलाउन चाहिने पैसा कमाउन सकियोस् र जीवन सहज बनोस् । त्यसपछि मानसम्मान, पदप्रतिष्ठा, असल सम्बन्ध जस्ता कुराहरू जोडिंदै जान्छन् ।

मानिस रहरले घर छाडेर विदेश जाने कमै हुन्छन् । त्यसैगरी घर, परिवार छाडेर टाढा बस्ने रहर पनि हुँदैन । तर यो सबै गर्नुपर्छ नै किनकि उसलाई कमाउने रोजगारीसँग जोडिनै पर्छ । यही कमाउनै पर्ने बाध्यताले मानिसलाई बसाइँ हिंडाउँछ, घरबाट टाढा पुर्‍याउँछ, विदेश जान बाध्य पार्छ ।

व्यक्ति र परिवारले एउटा मानिसलाई रोजगारीका लागि योग्य बनाउन गच्छे अनुसार राम्रै लगानी गरेको हुन्छ । त्यसपछि रोजगारी अर्थात् कामसँग जोडिन पनि लगानी गर्नुपर्छ । ऋण लिनुपर्छ । तब बल्ल सुरु हुन्छ रोजगारी त्यो पनि टिक्छ कि टिक्दैन, सफल हुन्छ कि हुँदैन भन्न सकिंदैन ।

किनकि रोजगार सिर्जना गर्न गरिएका सबैका सबै प्रयास सफल हुन्छन् नै भन्ने छैन । सफल, असफल दुवैको सम्भावना त्यत्तिकै हुन्छ । यदि असफलको दर धेरै भयो भने सम्झनुपर्छ व्यक्ति, परिवार, समाज, देश जहाँ र जसको भए पनि त्यसले सङ्कट निम्त्याउँदैछ ।

अब एकछिन ध्यान दिऊँ धेरैभन्दा धेरै रोजगारीको सिर्जना के के कारणले हुन्छ ? कृषि, उद्योग, व्यापार, सेवा, प्रविधि आदिले धेरै रोजगारी सिर्जना गर्छन् । हाम्रो शिक्षा र सिकाइ रोजगार अनुकूल भयो कि भएन ? यदि शिक्षा र सिकाइ रोजगार अनुकूल भएन भने त्यो बेकार हुन्छ भन्ने प्रमाणित हुँदैछ ।

जस्तो कि हातमा मास्टर्स पढेको प्रमाणपत्र बोकेर कोरियन भाषा सिक्न लाइन लाग्नु यसैको प्रमाण हो । रोजगारी खोज्दै विदेशमा जानेले गर्ने कस्ता काम हुन् ? कृषि, उद्योगका श्रमिक, निर्माणका श्रमिक, सेवा क्षेत्र र प्रविधिमा काम गर्न जाने नै धेरै छन् । विदेशमा गएर स्वरोजगार हुने नेपाली निकै कम छन् । स्वरोजगार हुन विदेशमा भन्दा नेपालीलाई नेपालमा नै सजिलो हुन्छ ।

मैले माथि नै यति उल्लेख गर्नुको उद्देश्य रोजगारीको महत्त्व दर्शाउनु हो । अब हामी, हाम्रो समाज, हाम्रा सरकार रोजगारी सिर्जना गर्ने काममा कत्तिको महत्त्व दिन्छन् भन्ने हो । सरकारले भएका रोजगारी आफ्नो अनुकूलतामा बाँड्ने र त्यसैमा रमाउने होइन, रोजगारीका लागि अनुकूल वातावरण बनाउने र बढीभन्दा बढी रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्ने हो ।

त्यसका लागि रोजगार अनुकूलको शिक्षा प्रणाली विकास गर्ने, उत्पादन क्षेत्रमा काम गर्ने नागरिकको उत्पादनको बजार सुरक्षित गर्न प्रयास गर्ने, उत्पादनमा देखिएका समस्या न्यूनीकरण गर्दै उत्पादन लागत कम गर्न प्रोत्साहित गर्ने, सेवा व्यवसायमा लागेका र स्वरोजगार भएका व्यक्ति, परिवार, संस्थालाई व्यवसायमा टिकाउन प्रोत्साहन गर्न विभिन्न उपायले सहजीकरण गर्ने हो ।

त्यसैगरी सीप सिकाउने, बजारले मागेको आवश्यक जनशक्ति विकासका लागि काम गर्ने, नागरिकले गर्ने पेशा तथा व्यवसायमा जोखिमको आकलन गरेर सुरक्षाको उपाय अवलम्बन गर्ने आदि । यसरी जसरी हुन्छ धेरैभन्दा धेरै रोजगारी सिर्जना हुने काम गर्ने र धेरैभन्दा धेरैलाई पेशा, व्यवसाय र रोजगारीसँग जोड्ने काममा सबै तहका सरकारको ध्यान हुनुपर्छ ।

मानिस जब कमाउन सक्ने हुन्छन् तब उसको उपभोग क्षमता पनि बढ्छ । धेरै उपभोग क्षमता भएकाले सरकारलाई धेरै कर तिर्छन् । कमाउन सक्ने भएपछि खर्च गर्न सक्ने क्षमता स्वतः बढ्छ । नागरिकले जति बढी उपभोगमा खर्च गर्छन् सरकारको आम्दानी स्वतः बढ्न थाल्छ ।

नागरिकले आधारभूत आवश्यकता पूरा गरेर जब नयाँ-नयाँ व्यवसाय, उद्योग, सेवा क्षेत्रमा लगानी गर्छन् त्यसले थप रोजगारी सिर्जना गर्छन् । नागरिक आफ्ना आवश्यकता आफैं पूरा गर्न थाल्छन् । जस्तैः सरकारले नागरिक आवासका लागि कति घर बनाएको छ र ! आफू बस्ने सबै घर नागरिक आफैंले बनाएका छन् ।

त्यस्तै नागरिकलाई चाहिने खाना, नाना लगायत अत्यावश्यक वस्तु र सेवा नागरिक आफैंले व्यवस्था गरेका छन् । सरकारले जिम्मा लिनुपर्ने स्वास्थ्य, शिक्षा जस्ता आधारभूत सेवामा नागरिकले नै ठूलो लगानी गरेका छन् । त्यसैले यतिका धेरै निजी अस्पताल र स्कुल चलेका छन् ।

आम्दानी एकदमै थोरै भएका नागरिकले मात्रै सरकारको सहयोगको अपेक्षा गर्छन् । आम्दानी त्यस्ता नागरिकको थोरै छ जसको हातमा रोजगारी छैन र रोजगारी हुँदा पनि न्यून आयका कारण बचत गर्न सकेनन् ।

नेपालको सन्दर्भमा सबैभन्दा धेरै रोजगारी सिर्जना गर्ने भनेको कृषि हो । तर कृषिको व्यावहारिक शिक्षा एकदमै कमजोर छ । जसले कृषि पढे तिनले कृषिको काम नै गरेनन् । खाना तयार गर्ने (विभिन्न परिकार बनाउने), लगाउने कपडा, जुत्ता बनाउने वा सिलाउने, सरसफाइ गर्ने, सजावटका काम गर्ने, घरायसी आवश्यकताका समाज (किचन सामग्री, फर्निचर, प्लम्बिङ, रङरोगन, सजावट आदि)को सामान्य कामको सीप पढाउने शिक्षालय लगभग छैनन् ।

त्यस्तै इलेक्ट्रिक वाइरिङदेखि सडकमा देखिने यत्रा सवारी साधनको मर्मतले धेरै रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छन् । ती सबै जसो अनौपचारिक क्षेत्रबाटै सिक्नुपर्छ । जब हाम्रो जीवन चलाउने र रोजगारी सिर्जना गर्ने शिक्षा भएन तब भएका रोजगारीका अवसरमा पनि अरूकै पकड देखिन थाल्यो ।

त्यसैले रोजगारमूलक शिक्षा र सीप, उत्पादनमुखी अर्थव्यवस्था, बजारको सुरक्षा एवम् उपभोक्तामा न्याय, सेवामूलक व्यवसायको संरक्षण गर्दै धेरैभन्दा धेरै मानिसलाई रोजगारीमा जोड्ने अभियानमा सबै तहका सरकार लाग्नुपर्छ । यति ध्यान दिन सकौं कि तपाईंले गरेका हरेक निर्णय र कामले कति रोजगारी सिर्जना गर्न सक्यो वा सकेन भनेर सोच्ने र रोजगारीलाई सघाउने नीति एवम् काम हुनु आजको आवश्यकता हो ।