कसैको प्रेममा पर्दा शरीरमा के कस्ता परिवर्तन देखिन्छन् ?

काठमाडौं । प्रेम, त्यो उत्साहपूर्ण अनुभूति हो जसले हिजोभन्दा आजको दिन प्रिय बनाउन सक्छ । प्रेमिल भावमा डुबेपछि सोच्ने तरिका, अनुभव गर्ने तरिका, आफूलाई मनपर्ने, मन नपर्ने र आफ्नो विचारधारा प्रेमको आवास गराउने प्रेमी वा प्रेमिकातर्फ पग्लिंदै जान्छ ।

त्यो भावनात्मक अनुभवमा मात्र सीमित रहँदैन । जब मायाको तीर प्रहार हुन्छ, हाम्रो शरीरभित्र शारीरिक प्रतिक्रियाहरूको एक उल्लेखनीय शृंखला सुरु हुन्छ ।

मस्तिष्क, रसायन र हर्मोन

शक्तिशाली न्यूरो रसायन प्रवाहदेखि लिएर मुटुको गति र श्वासप्रश्वासको लयसम्म परिवर्तनहरू ल्याउँछन् । यसको मतलब प्रेममा हुँदा जैविक प्रक्रियाहरूबीच जटिल अन्तरक्रिया हुन थाल्छ ।

मनोवैज्ञानिक गुरलिन बरुआ भन्छिन्, ‘जब व्यक्तिमा प्रेमको भावना जोडिन्छ, तब वास्तवमा मस्तिष्क नै हो, जसले अधिकांश परिवर्तनहरू ल्याउँछ । तर हामीलाई लाग्छ त्यो काम मुटुको हो ।

‘हाम्रो मस्तिष्कले डोपामाइन र अक्सिटोसिन लगायत रसायनहरूको ककटेल निकाल्छ, जसले प्रेमप्रति हाम्रो भावनात्मक र शारीरिक प्रतिक्रियाहरूलाई आकार दिन र आनन्द र मीठो पीडासँग सम्बन्धित भागहरू सक्रिय गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।’ यस्ता रसायनिक गतिविधिले शारीरिक र मनोवैज्ञानिक प्रभाव पार्छ ।

हार्बर्ड मेडिकल स्कुलमा प्रकाशित एक आलेखअनुसार  प्रेममा पर्दा भावनाहरु एक किसिमको अलग्गै उचाइमा पुग्छन्, तनाव कम हुन्छ र मनपर्ने पार्टनरको सामीप्यबारे दिमागले कल्पिन्छ । यी रासायनिक परिवर्तनले गर्दा प्रेम शारीरिक संवेदनामा पनि प्रकट हुन्छ । जस्तै, दुईबीच सामीप्य बसेको कल्पिएर नै मन बेचैन हुने, मुटु ढुकढुक हुने र ओठमा मीठो मुस्कान आउने हुन्छ ।

शारीरिक सामीप्य जस्तै, हात समाउने, घण्टौं गफ, आँखामा गहिरिनु, अंकमाल र चुम्बन गर्दा वा त्यस्ता पल सम्झिंदा पनि अक्सिटोसिन हर्मोन रिलिज हुन्छ, जसलाई मायाको हर्मोन पनि भनिन्छ । जसले आफ्नो पार्टनरप्रति विश्वास, मधुरता र सुरक्षाको प्रत्याभूति गराउँछ ।

मायामा पर्दा न्युरोट्रान्समिटर र हर्मोनले भावना र व्यवहारलाई कसरी परिवर्तन गर्छ ?

हर्मोनरोग विषेशज्ञ डा. विनय राउतका अनुसार जब प्रेम दुईबीच सुरुवात हुन्छ, तब न्युरोट्रान्समिटर र हर्मोन डोपामाइन, अक्सिटोसिन र सेरोटोनिन मिलेर हाम्रो माया र व्यवहारलाई आकारप्रकार दिन थाल्छन् । पहिलोपटक प्रेममा पर्दा दिमागको १२ भागबाट डोपामाइन, अक्सिटोसिन र एन्ड्रोलिन रिलिज हुन्छ ।

जसकारण कोही मायामा परेको छ भने उसको हाउभाउ नै बदलिएको देख्न सकिन्छ । उनी भन्छन्, ‘मायामा हुने व्यक्ति पहिला भन्दा रोमाञ्चित हुने, चिटिक्क भएर हिंड्न थाल्ने, हेर्दा प्रफुल्ल देखिने हुन्छन् । यो सबै प्रेममा बसेपछि हर्मोनहरुले गराउने अनुभव हो ।’

उनका अनुसार डोपामाइनलाई खुसीको हर्मोन भनिन्छ, जसले मस्तिष्कमा हुने ‘रिवार्ड सेन्टर’ मा भरिन्छ । जसले मुडलाई विस्तारै सुधार गर्ने र आनन्दको भावना सिर्जना गर्छ । यही हर्मोनकै देन हो, जसले पहिलाको भन्दा फूर्तिलो, उत्प्रेरित र जीवनमा केही गर्नु छ भने भावना ल्याउँछ । अति केन्द्रित, प्रेरित र रोमाञ्चक गतिविधि वा लक्ष्य प्राप्त गर्न उत्सुक बनाउँछ । जुन भावना पछि गएर परिवर्तन हुनसक्छ ।

अर्को हर्मोन हो, सेरोटोनिन । जसले पनि मुडलाई ठीक पारी प्रफुल्लित पार्न र भावनामा स्थिरता ल्याउन मद्दत गर्छ । यसले त कुनै किसिमको भय र तनावलाई समेत शान्त पारी दिमागलाई शान्त बनाउँछ । फलस्वरुप, प्रेमले मानिसको मानसिक स्वास्थ्यलाई सुधार डा. भट्टराई बताउँछन् ।

‘लामो समयसँगै व्यतीत गरिसकेको वा आकर्षणकै कारण जोडिएको दुई व्यक्तिबीच भावनात्मक सम्बन्ध अन्य व्यक्तिको तुलनामा अत्यधिक हुन्छ । र, ती व्यक्तिबीच हुने अनुभूति पनि उनीहरूलाई सो कुराको प्रत्याभूति दिन्छ,’ उनी भन्छन् ।

दीर्घकालीन स्वास्थ्यमा प्रभाव

मायाले स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन रूपमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पक्ष ल्याउने डा. भट्टराई बताउँछन् । ‘सकारात्मक प्रभावमा सबैप्रति मायामोह, सन्तुष्टि, एकअर्काको भावना नजिकबाट बुझ्ने, समस्या भए मिलेर सुल्झाउने,  घर बसाउन आफ्नो कर्तव्यप्रति उत्तरदायी हुन सिकाउँछ ।

यस्तोमा सकारात्मक भावना पैदा हुन्छ । र,  अक्सिटोसिन र इन्डोर्फिनको उत्पादन तथा प्रतिक्रिया गर्छ, जसले तनावको स्तर कम गर्न र मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार गर्न मद्दत गर्छ । यसबाहेक प्रेमले भरिएको नाताले नै हामीलाई एक सहायक वातावरण मिल्छ । जसले वैचारिक भावना र अनुभव खुलेर एकअर्कालाई पोख्न सकिन्छ । आफूले रुचाएको मान्छेले भावनात्मक समर्थन र साथले मानिसको दैनिक काम र मन दुवै राम्रो रहन सक्छ ।

प्रेममा पर्नु वा प्राप्त गर्नुमा हरेक दिन खुसी मात्र हुन्छ भन्ने हुँदैन । कहिलेकाहीं यसले नकारात्मक प्रभाव पनि पार्न सक्छ ।

नकारात्मक प्रभाव के हुनसक्छ ?

मनोविद् गोपाल ढकाल भन्छन्, ‘माया पायो भने त ठीक छ । तर कहिलेकाहीं भावनालाई नियन्त्रण गर्न नसक्दा मानिसमा अनावश्यक झमेला हुनसक्छ । जति मायालाई सहज बनायो त्यति प्रगाढ हुँदै जान्छ । जति हाबी हुँदै गयो त्यति नराम्रो हुँदै जान्छ ।’

उनका अनुसार सुरुवातमा आकर्षण हुन्छ । सबै कुरा राम्रो लाग्छ । तर समय बित्दै जाँदा र समय धरै बिताउँदा आकर्षण सदा झैं रहँदैन । सधैं सँगै बस्दा विचारमा द्वन्द्व आउन सक्छ । र, यस्तोमा एकजना अर्कोमाथि हाबी हुँदा सम्बन्ध बिग्रिन सक्छ । त्यतिखेर तनावको हर्मोन कोर्टिसोल उत्पन्न हुन्छ, जसले गर्दा झगडा पर्ने भइराख्छ । यही क्रम बढ्दै गयो भने सम्बन्ध बिग्रिन सक्छ ।

‘माया प्रेम भन्ने कुरा भावनात्मक कुरा हो । घृणा , आक्रोश , आवेग जस्ता कुरा पनि भावनात्मक कुरा हुन । जुन मस्तिष्कबाट निस्कने मस्तिष्क रसायन कै उपज हो । सोच , विचार , भावना परिपक्व हुनु आवश्यक हुन्छ । अपरिपक्व भावना भएमा यसले समस्या निम्त्याउन सक्छ । चाहे त्यो माया प्रेम कै भावना किन नहोस् । बुद्धि , विवेक, चेतनाले भावनालाई नियन्त्रणमा वा सन्तुलनमा राख्ने काम गर्छ, ‘मनोविद् ढकाल भन्छन् ।

यसरी सम्बन्ध बिग्रिन सक्नुमा पनि हर्मोनको खेल हुनसक्ने डा. भट्टराई बताउँछन् । ‘कसैसँग प्रेम गरेको १३ महिनापछि नोरपेनेफ्रिन, सेरोटोनिन र अक्सिटोसिन हर्मोन घट्दै जान्छ, जसकारण सम्बन्धमा खटपट आउन सुरु हुन्छ,‘ उनी भन्छन्, ‘यसको कमी हुँदा कोर्टिसोल हर्मोन बढ्छ ।

फलस्वरुप यसले क्रोधित गराउने,  तनाव बढाउने, आफ्नो प्रेमिका वा प्रेमीबाट वाक्क हुने, झर्को लगाउने, सबैभन्दा बढी माया गर्ने व्यक्तिसँगै रिसाउने र झगडा हुने हुँदै ब्रेकअप वा बिछोड समेत गराउन सक्छ । लामो समयसम्म एकअर्कासँग टाढा बसेको अवस्थामा त झन् बढी सम्बन्ध टुट्न सक्छ ।

किनभने उनीहरुको एकापसमा अक्सिटोसिन बढाउने खालको अंकमाल, चुम्बन पहिला जस्तो नहुँदा सम्बन्ध चिसिन सक्ने मनोविद् ढकाल बताउँछन् । त्यसैले माया प्रेम बढाउन यी हर्मोनहरुको सन्तुलन पनि आवश्यक हुन्छ ।

यस्तोमा प्रश्न आउँछ, के गर्ने ?

डा. भट्टराईका अनुसार प्रेम हर्मोनलाई कायम राख्न उपहार दिने, घुम्न जाने, समय बिताउने, सामीप्य बढाउने, सम्मान गर्ने, काम र सौन्दर्यको प्रशंसा गर्ने, अंकमाल गर्ने र चुम्बन गर्ने जस्ता क्रिया कायम राख्नुपर्छ, यसले अक्सिटोसिन जस्ता खुसी प्रदान गर्ने हर्मोनलाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्छ ।

त्यति मात्र होइन, आफ्नो पाटर्नरबाट चाहिनेभन्दा बढी अपेक्षा राख्नु हुँदैन। यसले पनि सम्बन्धमा फाटो ल्याउन सक्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस

प्रेमको विज्ञानः ‘वासनाबाट सुरु हुन्छ प्रेम’

यो पनि पढ्नुहोस

माया मुटुले गर्छ कि मस्तिष्कले ?