२०८१ असार ३१ गते १६:४३ 
हाम्रो शरीरमा कुनै घाउ वा कुनै कारणवश हड्डी भाँचियो भने हेरेर समस्याको अनुमान गर्न सक्छौं । किनकि यी कुरा हाम्रो आँखाको अगाडि हुन्छ । तर जब हाम्रो शरीरभित्र कुनै अंग खराब हुन्छ । तब कतिपय रोग शरीरभित्र लुकिरहेको अवस्थामा हुनसक्छ ।
यस्तोमा आँखाले देख्न नसक्ने समस्या कसरी पत्ता लाग्छ ?
यस्ता लुकेको रोग पत्ता लगाउन एमआरआई जस्ता मेडिकल उपकरणको आविष्कार गरिएको हो ।
एमआरआई कस्तो मेडिकल उपकरण हो ?
एमआरआई भनेको चुम्बकीय शक्ति प्रयोग गरेर कम्प्युटरको सहायताले शरीरभित्रको अवस्थालाई जस्ताको त्यस्तै तस्वीरमा खिचेर देखाउने मेडिकल उपकरण हो । एमआरआईको पूरा रुप म्याग्नेटिक रेजोनेन्स इमेजिङ हो ।
कस्तो अवस्थामा प्रयोग हुन्छ ?
शरीरको टाउकोदेखि पैतालासम्मको भागको समस्याको पहिचान गर्न र उपचारमा निगरानी एमआरआईको प्रयोग हुन्छ ।
– मेरुदण्ड, जोर्नी र हड्डीसँग सम्बन्धित रोग स्पष्ट रुपमा पहिचान गर्न
– मुटुसँग सम्बन्धित रोगहरू पहिचान गर्न
– स्तन क्यान्सरको जोखिम पत्ता लगाउन
– मस्तिष्क समस्याहरू (पक्षघातपछि रगत नपुगेर क्षति पुगेको स्थानहरु हेर्न, छारेरोग, लगातार टाउको दुखाइ कारण) पत्ता लगाउन
– पाठेघर र कलेजोको क्यान्सर निदान गर्न
– बाँझोपन उपचार गराइरहेका महिलाको गर्भाशय असामान्यता पत्ता लगाउन
– एन्डोमेटियोसिसका महिलामा दुखाइको कारण मूल्यांकन गर्न
– शरीरका विभिन्न भागमा अल्सर, ट्युमर वा अन्य रोगको निदान गर्न
एमआरआईको परीक्षण प्राविधिकको निगरानीमा हुन्छ । जसलाई पछि रेडियोलोजिस्टले रिपोर्टिङ गर्छन् ।
एमआरआई गर्नुअघि
एमआरआई एक ओपीडी प्रक्रिया हो । त्यसैले हतार गर्न आवश्यक हुँदैन । परीक्षण सुरु गर्नुअघि पहिला नै सबै निर्देशन दिइन्छ । जस्तै, एकै पोजिसनमा नहल्ली बस्न सल्लाह दिइन्छ । किनकि अलिकति हल्लिंदा तस्वीर धमिलो आउन सक्छ ।
बिरामीलाई स्थिर राख्न कहिलेकाहीं हातमा पट्टी पनि लगाउन सकिन्छ । लामो समयसम्म स्थिर रहन नसक्नेलाई बेहोस बनाएर पनि एमआरआई गरिन्छ ।
कुनै क्रम कैयौं मिनेटसम्म चल्न सक्छ र हरेक चरणमा अलग-अलग आवाज मेसिनको आउँछ । यी कुरा पहिल्यै बताइन्छ ।
यो प्रक्रिया सुरु गर्नुअघि लुगा परिवर्तन गरी अस्पतालको गाउन लगाउनुपर्छ । धातुबाट बनेको वस्तुहरु लगाएका भए निकाल्नुपर्छ ।
एमआरआई गर्दा
सबैभन्दा पहिला बिरामीलाई टेबलमा सुताइन्छ । बिस्तारै टेबल गोलो आकारको म्याग्नेटको ट्युबतर्फ जान्छ । एमआरआईको उपकरणभित्रै आवश्यक तस्वीर निकाल्ने समयसम्म नहल्ली बस्नुपर्छ ।
यो अवधिमा प्राविधिक सुरक्षित दूरीमै बस्छन् । कम्प्युटर मा एमआरआईले देखाएको विवरण हेर्ने र संकलन गर्ने कार्य हुन्छ । बिरामीले माइक्रोफोनको मद्दतले भित्रबाटै कुराकानी पनि गर्न सक्छन् । एकपटक परीक्षण पूरा भएपछि प्राविधिकले एमआरआईबाट आएको छवि हेरेर थप आवश्यक छ कि छैन भनेर सुनिश्चित गर्छन् ।
गर्भवस्थामा एमआरआई गर्नुपर्ने अवस्था छ भने विशेष सावधानी अपनाएर मात्र गर्नुपर्ने हुन्छ ।
कति लामो प्रक्रिया हुन्छ ? कतिको सहज हुन्छ ?
यो प्रक्रिया समस्या अनुसारको समय लाग्न सक्छ । न्यूनतम १५ मिनेटदेखि अधिकतम ५० मिनेटसम्म लामो प्रक्रिया पनि लाग्न सक्छ । यस्तोमा धैर्य गर्न कतिपयलाई कठिन हुनसक्छ ।
कसरी काम गर्छ ?
मानव शरीरको अधिकांश भाग पानीले बनेको हुन्छ । शरीरभित्र रहेको यही पानी, चुम्बक, रेडियोवेभ, ग्रेडियन्टबीच प्रतिक्रिया गरेर एमआरआईले काम गर्छ । प्रत्येक हाइड्रोजन (शरीरभित्र हुने पानी) एटमको केही भागले चुम्बक जसरी काम गर्छ ।
मेसिनमा सुत्दा चुम्बकीय क्षेत्रले अस्थायी रुपमा शरीरको पानीको अणुहरुलाई पुन: व्यविस्थत गर्छ । यो बेला चुम्बकीय क्षेत्र सक्रिय हुन्छ । रेडियो तरंगले यी व्यवस्थित भएका परमाणुबाट संकेत पाउँछ । यो चुम्बकीय क्षेत्र ग्रेडियन्टको मद्दतले निश्चित फ्रिक्वेन्सीमा पठाइन्छ ।
जसको उपयोगबाट मेसिनमा जडान भएको कम्प्युटरको सहायताले एमआरआई स्क्यानका तस्वीर बनाउँछ । सही तस्वीरका लागि अनिवार्य एक सीमित अवधिसम्म मेसिनमै रहनुपर्छ ।
एमआरआई रिपोर्टको विश्लेषण कसले गर्छ ?
एक प्रशिक्षित रेडियोलोजिस्ट वा चिकित्सकले मात्र स्वास्थ्य अवस्थाको मूल्यांकन गरी उपचार प्रक्रिया अघि बढाउन एमआरआई रिपोर्टको विश्लेषण गर्न सक्छन् ।
आजभोलि सानो समस्या हुँदा पनि हचुवाको भरमा एमआरआई गराउनेहरु पनि हुन्छन् । सबै समस्यामा एमआरआई मात्र सुरक्षित विकल्प नहुन सक्छ । कतिपय केसमा एमआरआई भन्दा सिटी स्क्यान प्रभावकारी हुनसक्छ ।
यस्तोमा कुनै प्रकारका अप्रत्यासित समस्याबाट सुरक्षित हुन सधैं दक्ष चिकित्सकसँग परामर्श लिनुपर्छ ।
फाइदा
एमआरआई स्क्यान एक पीडारहित इमेजिङ प्रविधि हो । यसमा हानिकारक विकिरणको जोखिम हुँदैन । शरीरको नरम तन्तुको संरचना जस्तै- मस्तिष्क, मेरुदण्ड, जोर्नीहरू, क्यान्सर, मुटु, कलेजो र अन्य धेरै अंग अन्य विधिबाट भन्दा एमआरआई छवि मार्फत थप स्पष्ट रूपमा पहिचान हुनसक्छ ।
सिटी स्क्यान र एमआरआईमा के फरक छ ?
यी दुवैले शरीरभित्रको छविलाई देखाउँछ । यी दुईबीच फरक छ भने एमआरआईले हाम्रो शरीरभित्र तस्वीर लिन चुम्बकीय र रेडियो तरंग प्रयोग गर्छ, जसमा रेडियसन हुँदैन । सिटी स्क्यानले समेत देखाउन नसकेको नरम तन्तुहरुको अवस्था स्पष्ट रुपमा एमआरआईले देखाउन सक्छ । एमआरआई गर्दा समय धेरै लाग्छ ।
जबकि सिटी स्क्यानमा एक्स-रेको सहायताले काम गर्छ । यसमा रेडियसनको मद्दतबाट शरीरको अवस्था देख्न सकिन्छ । छोटो अवधिमै यो प्रक्रिया पूरा हुन्छ र एमआरआई भन्दा कम खर्चिलो छ ।
बेफाइदा
शरीरभित्र धातु जडान गरिएको छ भने एमआरआई गर्न मिल्दैन । स्क्यान गर्ने क्रममा आउने आवाजले भित्र हुँदा एक किसिमको डर पैदा हुनसक्छ । गुफामा छिरेको जस्तो भएर कतिपयलाई आत्तिने र निस्सासिएको जस्तो अनुभव गर्ने हुनसक्छ ।
एमआरआईको नतिजा कति समयमा आउँछ ?
एमआरआईको नतिजामा स्वास्थ्य समस्या कति सामान्य वा जटिल छ भन्नेमा भर पर्छ । परीक्षणपछि नतिजा सामान्य आयो र कुनै समस्या देखिएन भने २४ घण्टामा एमआरआईको रिपोर्ट दिइन्छ ।
यदि कुनै समस्या छ, अझ झटिल देखियो भने अन्य चिकित्सकसँग सल्लाहपछि मात्र नतिजा आउँछ । यस्तोमा समय लाग्न सक्छ । त्यस्तै दक्ष चिकित्सकहरुको उपलब्धता बढी भएका निजी अस्पतालमा केही समयमै पनि रिपोर्ट आउन सक्छ ।
कति खर्च लाग्छ ?
एमआरआई मेसिन नै महंगो उपकरण हो । त्यसैले परीक्षणको शुल्क पनि स्वभाविक रुपमा महंगो नै पर्न जान्छ । यमा सरकारी र निजी अस्पतालले आ-आफ्नै ढंगले शुल्क तोकेका हुन्छन् । त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा एमआरआई परीक्षण शुल्क आठ हजारदेखि सुरु हुन्छ ।
एमआरआर्ई गर्न नहुने अवस्था
– प्रत्यारोपित पेसमेकर राखिएको अवस्थामा
– कोक्लियर प्रत्यारोपण
– कुनै पनि अन्य प्रकारको फलाममा आधारित धातु प्रत्यारोपण
एमआरआई उपकरण नेपालमा कहिले भित्रियो ?
नेपालमा २०४६ सालमा एमआरआई उपकरण भित्रिएको हो, जुन सबैभन्दा पहिला आर्मी अस्पतालले सेवा सुरु गर्यो । त्यसबेला कम गुणस्तरको मेसिन आएको थियो । विस्तारै निजी अस्पतालले एमआरआई सहितको सेवा सञ्चालनमा आए । त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा भने २०५८ सालमा एमआरआई भित्रिएको थियो ।
त्यस्तै, विश्वमा पहिलो पटक सन् १९७३ मा यसको आविष्कार भएको थियो । यसको आविष्कारक पौल लौटबर, पेटर मान्सफिल्ड र रायमण्ड डामाडियनले हुन् ।
सन् १९७३ मा पौलले एमआर इमेज बनाएका थिए । त्यतिबेला उनले जनावरमा परीक्षण गरेका थिए । जसलाई थप सुधार गरेर सन् १९७७ मा पेटर मान्सफिल्डले मानिसको एउटा औंलाको एमआरआई गरेर नतिजा निकालिएको थियो ।
त्यसपछि रायमण्डले मानव भित्र देखिने क्यान्सर जस्ता गम्भीर रोग पत्ता लगाउने गरी एमआरआई प्रयोगमा ल्याएका थिए ।
प्रतिक्रिया 4