कार्डियाक अरेस्ट कसरी मृत्युको कारण बन्न सक्छ ?

‘फूर्तिलो व्यक्ति एक्कासि बेहोस भई अस्पताल पनि लैजान नपाई मृत्यु भयो’, ‘बाटोमा हिंड्दा हिंड्दै ढलेर मृत्यु भयो’ वा ‘सुतिरहेको अवस्थामा मृत्यु भयो ।’

यस्ता धेरै घटना सुन्नमा आइरहन्छन् । धेरैले यस्ता घटनाको कारण हृदयघातलाई मान्छन्, हृदयघात सबैले सुनेको शब्द हो । उपचार पनि गर्न नपाई केही समयमै मृत्यु हुने केस प्राय: कार्डियाक अरेस्टको कारण हुनसक्छ ।

कार्डियाक एरेस्टबारे अधिकांशमा ज्ञान छैन । कतिपयलाई भने कार्डियाक अरेस्ट र हृदयघात उस्तै हो भन्ने लाग्न सक्छ । तर पक्कै होइन । अधिकांशमा हृदयघात भएपछि बल्ल कार्डियाक अरेस्ट हुनसक्छ ।

के हो त कार्डियाक अरेस्ट ?

कार्डियाक अरेस्ट भनेको मुटुले काम गर्न छोडेर बन्द हुनु हो । कार्डियाकले ‘मुटु’ र ‘अरेस्ट’ले बन्द हुने जनाउँछ । यो आपतकालीन अवस्था हो । यो अवस्थामा मुटुको काम गर्न छाडेपछि शरीरमा अक्सिजन पुग्न पाउँदैन र व्यक्ति बेहास वा अर्धचेत हुन्छ ।

यस्तोमा तत्काल उपचार नभए केही समयमै मृत्यु हुनसक्छ । त्यसकारण यसलाई ‘सडन कार्डियाक अरेस्ट’ पनि भनिन्छ । कार्डियाक एरेस्टको अवस्था आउने मुख्य कारक हृदयघात हुनसक्छ ।

हृदयघात हुने बित्तिकै मुटुको चाल बिग्रिन्छ । चाल बिग्रिएपछि मुटुले काम गर्न छाड्छ । जसकारण व्यक्तिको मृत्यु हुन्छ । मुटुको चाल बिग्रनुलाई चिकित्सकीय भाषामा भेन्ट्रिकुलर टाकाइकार्डिया (भीटी) र भेन्ट्रीकुलर फाइब्रेलिएसन (भीएफ) भनिन्छ ।

अन्य कारण

मुटुको भल्बमा समस्या

मुटुभित्र चारवटा भल्ब हुन्छन् । यी भल्ब मुटुको हरेक धड्कनसँगै खुल्ने र बन्द हुने गर्छ । यीमध्ये बायाँतर्फको तल्लोपट्टिको भल्ब खुम्चिनु वा राम्रोसँग नखोलिनुलाई एरोर्टिक स्टेनोसिस भनिन्छ । यसले पनि रगतको प्रभावलाई कम गर्ने वा बन्द गर्ने गर्न सक्छ । यदि बन्द भएमा कार्डियाक अरेस्ट हुनसक्छ ।

कोरोनरी धमिनीमा समस्या

कोरोनरी धमिनीले नै मुटुमा पम्प भएको शुद्ध रगत शरीरको विभिन्न भागमा पुर्‍याउँछ । कुनै कारणवश धमिनीमा कोलेस्टेरोल र बोसो जम्न थालेपछि धमिनी साँघुरिन्छ । यस्तो अवस्थामा रक्त सञ्चारमा अवरोध आउँछ वा ठप्प हुन्छ । यो दुई अवस्थाले कार्डियाक अरेस्ट गराउन सक्छ ।

किनकि, रगत शरीरमा पुग्न नपाउनु भनेको अक्सिजन र पोषक तत्त्व शरीरका अन्य भागले नपाउनु हो ।

मुटुको मांसपेशी मोटो हुनु

मुटुको मांसपेशीको भित्ता मोटो भएर जाने अवस्था हो । यसलाई चिकित्सकीय भाषामा कार्डियोमायोप्याथी भनिन्छ । कार्डियोमायोप्याथीले मुटुको कार्य क्षमतालाई कमजोर पार्छ ।

मांसपेशी मोटो हुँदा मुटुमा रक्तप्रवाह हुन पाउँदैन र मुटुले काम गर्न छाड्छ र तत्काल मृत्यु हुन्छ । यो समस्या जन्मजात तर दुर्लभ समस्या हो । विश्वव्यापी रूपमा यो ५०० जनामा एक जनालाई हुनसक्छ ।

यस्ता जन्मजात मुटुरोग बाबुआमामा देखिएमा सन्तानमा पनि देखिन सक्ने सम्भावना हुन्छ ।

कार्डियाक अरेस्ट भनेर कसरी थाहा पाउने ?

अचानक बेहोस हुने कारण कार्डियाक अरेस्ट बाहेक अन्य कारणले पनि हुनसक्छ । यस्तोमा बेहोसीको कारण कार्डियाक एरेस्टको हो कि होइन भनेर पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

मधुमेह, प्रेसर लो वा अन्य सामान्य कारणले बेहोस हुँदा हातको नाडी छाम्दा चलिरहेको हुन्छ । श्वासप्रश्वासको अवस्था पनि सामान्य हुन्छ । तर बेहोस भएको व्यक्तिको नाडी छाम्दा चलेको छैन, श्वासप्रश्वास चलेको छैन, कुनै चाल छैन भने कार्डियाक अरेस्टकै लक्षण भनेर बुझिन्छ ।

कार्डियाक अरेस्ट भएका बिरामीको उपचार सम्भव छ ?

पक्कै, पनि सम्भव छ । तर तत्काल कार्डियाक एरेस्टको शंका गरेर दक्ष व्यक्तिले कार्डियो पल्मेनरी रिस्टीस्टयुसिएसन (सीपीआर) दिइहाल्नुपर्छ । यसलाई ‘बेसिक लाइफ सपोटर’ भनिन्छ ।

सीपीआर विना बिरामीलाई बचाउन सक्ने सम्भावना हुँदैन । सीपीआर दिंदै नजिकको अस्पताल लगेर बचाउन सकियो भने व्यक्ति सामान्य जीवनमा फर्किन सक्छ ।

सीपीआर कसरी दिने ?

यदि सीपीआर एक्लै दिनुपर्ने अवस्था छ भने छातीको बीच भागमा ३० पटक दुवै हातले थिच्ने र दुई पटक मुखमा सास दिने गर्नुपर्छ । यो जसले पनि गर्न सक्ने सामान्य सीपीआर हो । त्यस्तै, अस्पताल पुगेर पनि सीपीआर दिइन्छ । जसलाई अटोमेटिक एक्सटर्नल डेबिलेटर विद्युतीय सीपीआर उपकरणको मद्दतले कही क्षणमै मुटुको गतिलाई सन्तुलनमा ल्याएर मुटुको धमिनीमा अवरोध आएको शल्यक्रिया गरी बचाउन सकिन्छ ।

सीपीआरको तालिम दिनु आवश्यक

विकसित मुलुकहरुमा एयरपोर्टमा काम गर्नेदेखि शिक्षकलाई समेत सीपीआरको तालिम दिइएको हुन्छ । ताकि, सीपीआर नपाएर कसैले पनि ज्यान गुमाउनु नपरोस् । तर नेपालमा भने त्यो प्रावधान छैन । सहरी क्षेत्रमा अस्पतालको पहुँचमा हुनेले तत्काल सीपीआर र त्यसपछिको उपचार प्रक्रिया पूरा गरेर बचाएका थुप्रै केस छन् । विडम्बना कतिपय ग्रामीण भेगमा न त तालिमयोग्य स्वास्थ्यकर्मी छन्, न त उपचार तत्काल गर्ने अस्पताल । यस्तोमा उपचारमा ढिलाइ भई ज्यान जाने सम्भावना उच्च हुन्छ ।

कार्डियाक अरेस्ट जुनसुकै समय र स्थानमा हुनसक्ने भएकाले यसबाट हुनसक्ने मृत्युको जोखिम घटाउन सरकारले ग्रामीण भेगदेखि सहरी क्षेत्रमा पनि युवाहरूलाई सीपीआरको तालिम दिनुपर्ने देखिन्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस

हृदयघात हुनुअघि शरीरले कस्तो संकेत गर्छ ?

यो पनि पढ्नुहोस

हृदयघात दोहोरिने सम्भावना कति हुन्छ ?

यो पनि पढ्नुहोस

के कारणले हुन्छ आकस्मिक मृत्यु ?