ख्वप विश्वविद्यालयः शिक्षाको नयाँ अध्याय

विश्वविद्यालय भन्नाले स्कूल, क्याम्पस लगायत अध्ययन, अध्यापन तथा अनुसन्धान कामको थालनी गर्ने, पद्धति विकास र नियमित अध्ययन अध्यापनको वातावरण तयार गर्नेे थलो हो ।

सिकेर, पढेर, सुनेर वा अन्य कुनै तरिकाबाट औपचारिक रूपमा शिक्षा प्रदान गर्न यसले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । विश्वविद्यालयले प्रदान गर्ने शैक्षिक क्रियाकलाप कुनै विषयमा लुकेको अमूर्त ज्ञानलाई मूर्त रूपमा प्रवाह गर्न आवश्यक हुन्छ ।

यसरी हेर्दा हाम्रो घर, समाज नै एक विश्वविद्यालय हो । हाम्रो दिनचर्यामा पनि धेरै किसिमको ज्ञानवर्धक काम भइरहेको हुन्छ र हाम्रो दैनिक जीवनयापनका लागि चाहिने ज्ञान, सीप र कला आदि सिक्न सकिन्छ । यसैलाई हामीले परम्परागत नीतिको रूपमा अनुसरण गर्दै दैनिकीलाई अगाडि बढाइरहेका हुन्छौं ।

दैनिक जीवनमा हाम्रैसामु ज्ञान, विज्ञान, गणित, सीप, कला, भाषा लगायत गतिविधि भइरहेको हुन्छ । यी विषयलाई कतिपयले राम्ररी व्यक्त गर्न सक्छन् भने कसैले त व्यावहारिक रूपान्तरण गरेर प्रयोगमै ल्याउँछन् र सीपमा निपुण बन्छन् । कसैले त सीपमाथि कला जोडेर बेजोड प्रदर्शन गर्न सक्छन् । त्यसैले हाम्रो समाज ज्ञान भण्डारणको संस्था हो ।

अझ यसमा विज्ञान जोडिंदा त सुनमा सुगन्ध नै हुन्छ । यसक्रममा भेटिने त्रुटि कम गर्न, प्राप्त सीप र ज्ञानको जगेर्ना गरिराख्न र चाहेको बेला उपयोग गर्ने प्रक्रिया चलिरहेको हुन्छ । यसमा प्रविधि मिलाएर नयाँ चिजहरूको विकास गराउने काम पनि हुन्छ । यी सबै कामको केन्द्रविन्दु विश्वविद्यालय हुन्छन् । विश्वविद्यालय शिक्षाको मद्दतले हामीभित्र लुकेका ज्ञान, विज्ञान, गणित, सीप र कलालाई उजागर गर्न मद्दत गर्छन् ।

हामी आफैंमा अन्तरनिहित ज्ञान, सीप र कलालाई अध्ययन–अध्यापन गराउनु जरूरी हुन्छ । यसले परम्परागत शैलीबाट हामीमा हस्तान्तरित ज्ञान, सीप र कला थप उजागर हुन्छ । यस्तो शिक्षा नीतिको अध्ययन अध्यापन हाल नेपालमा चलिरहेको कुनै पनि विश्वविद्यालयमा मूलतः नरहेको निष्कर्ष सहित ख्वप विश्वविद्यालयको अवधारणा अगाडि सारिएको हो ।

भक्तपुर नगरपालिकाले विद्यालय, महाविद्यालय तथा कलेजहरूको सफल सञ्चालन गर्दै लामो समयदेखि भक्तपुर जिल्लामा राम्रो शैक्षिक नतिजा दिंदै आएको छ । यहाँको शैक्षिक अभ्यासलाई छिमेकी लगायत जिल्लाहरूले नमूनाको रूपमा चर्चा गरिरहेका हुन्छन् ।

यहाँ लगभग देशका ७७ वटै जिल्लाबाट विद्यार्थी, कर्मचारी, शिक्षकहरू अध्ययन अध्यापन गरिरहेका छन् । विभिन्न विधामा स्नातक, स्नातकोत्तर तहमा अध्ययन अध्यापन भइरहेको छ ।

पंक्तिकार भक्तपुरको स्थानीय बासिन्दा हो । काठमाडौं विश्वविद्यालयमा कार्यरत छु । प्राज्ञिक क्षेत्रमा कार्यरत रहेकोले मलाई यहाँको शैक्षिक क्षेत्रप्रति गहिरो रुचि छ । एक दशकभन्दा अघिदेखि परिकल्पना गरिएको र बहसमा रहेको ख्वप विश्वविद्यालय अझै पनि प्रतीक्षाकै विषय रहेको छ । हामीले अझै कति कुर्नुपर्ने ? यसको जवाफ खोज्ने क्रममा सँगालेका अनुभूति यहाँ राख्दैछु ।

सम्भाव्यता र आवश्यकताबारे अध्ययन भइसकेरै होला प्रस्तावित ख्वप विश्वविद्यालय सम्बन्धी विधेयक अगाडि बढाइएको । संसद्मा टेबल भएको पनि । तर यसपछि आएका विश्वविद्यालय संसद्बाट पास भएर सञ्चालनमा आइसकेका छन् । छोटो प्रयासमै नेपाल विश्वविद्यालय विधेयक पारित भएर सञ्चालनमा आउने सम्भावना बलियो हुँदै गएको छ ।

तर, ख्वप विश्वविद्यालय आउने अझै छाँटकाँट देखिएको छैन । यसो हुनुको मुख्य कारण के हो ? यसमा प्राज्ञिक, राजनीतिक, व्यापारी वर्ग, राजनीतिक नेतृत्व, बुद्धिजीवी, पत्रकार सबैले विचार विमर्श गर्नुपर्ने भएको छ ।

नेपालमा धेरै विश्वविद्यालय स्थापना भइसकेको हुनाले, देशलाई चाहिने दक्ष जनशक्ति उत्पादन वृद्धि हुँदै गएको र भविष्यमा उत्पादित दक्ष जनशक्तिका लागि व्यवस्थापन गर्न गाह्रो पर्ने भएर हो कि ? कि हाल सञ्चालित विश्वविद्यालयले पढाउने विधाहरू र यस प्रस्तावित ख्वप विश्वविद्यालयले प्रदान गरिने विधाहरूको पढाइको अन्तर नहुने भएर हो ? कि छिमेकमै थुप्रै विश्वविद्यालय, बग्रेल्ती आंशिक क्याम्पस भएकोले हो ? अन्यथा ख्वप विश्वविद्यालयप्रति सांसदहरू नकारात्मक हुनुपर्ने किन हो ?

स्थानीय परम्परागत ज्ञान, सीप र कलाको भण्डार नै छ भक्तपुरमा । प्रस्तावित ख्वप विश्वविद्यालयले स्थानीय र परम्परागत ज्ञान, सीपलाई अध्ययन, अध्यापन र अनुसन्धान गर्ने अवसर जुटाउने छ । यसलाई संरक्षण गर्ने दायित्व उठाउने छ । यसलाई अनुसन्धानको माध्यमबाट प्रवर्तन गरी विश्वबजारमा प्रकाशमा ल्याउनेछ । यसको प्रतिफल पाउने त देशले नै हो ।

हाम्रा पुर्खाले सिर्जना गरेका अमूल्य प्रविधिहरूलाई हालको एआई प्रविधिमा समायोजन गरेर प्रविधि विकास गर्ने मौका पनि ख्वप विश्वविद्यालयले गर्नेछ । त्यसैले संसद्बाट यसलाई पारित गर्न निकै ढिला भइसक्यो । संसद्को यो ढिलाइ स्थानीय परम्परागत शैली लिपिबद्ध गर्न ढिलाइ गर्नु हो । यसलाई लोप हुनबाट जोगाउन ढिलाइ गर्नु हो ।

विश्वविद्यालय सञ्चालनमा ल्याउन भक्तपुर महानगरलाई कठिन पनि छैन । जनशक्ति आपूर्ति पनि अहिले महानगरबाट सञ्चालित विभिन्न क्याम्पसबाट गर्न सकिन्छ । ख्वप कलेज इन्जिनियरिङले समय–समयमा गर्ने सम्मेलन र अन्तर्राष्ट्रिय कार्यक्रममा सहभागिता र यसका नतिजाले पनि यसको योग्यता परीक्षित भइसकेको छ ।

चाहे आर्थिक दृष्टिकोण होस् वा भौतिक संरचना, भक्तपुर महानगर व्यवस्थापनमा सक्षम छ । यसले स्रोत वृद्धि र व्यवस्थापन वैज्ञानिक ढंगले गर्न सक्नेछ ।

अरू विश्वविद्यालयभन्दा फरक विधामा काम गर्न पनि ख्वप विश्वविद्यालय तयार छ । अहिले धेरैजसो अभिभावक आधुनिक शिक्षामा पनि इन्जिनियरिङ, डाक्टर्स, प्राविधिक शिक्षामा बढी रुचि देखाइरहेका छन् । ख्वपले यसलाई प्राथमिकतामा राख्नेछ ।

बरु, यसलाई परम्परागत ज्ञान, सीप र शैलीसँग जोडेर आधुनिकीकरण गर्न मिहिनेत गर्नेछ । यस किसिमको विधाहरूबाट उत्पादित स्नातक तथा स्नातकोत्तरहरूलाई व्यवस्थापन गर्नमा पनि विचार गर्नुपर्ने त छँदैछ । स्वदेशी तथा विदेशी विद्यार्थी भित्र्याउने र कम्तीमा १० प्रतिशत अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थी भित्र्याउने गरी योजना बनाउनुपर्छ ।

हामीकहाँ भएका अधिकांश विश्वविद्यालय चारवर्षे स्नातक तहबाट सञ्चालित छन् । जुन बाहिरी विश्वविद्यालयसँग मिल्दोजुल्दो देखिन्छ । यी विश्वविद्यालयबाट उत्पादित अधिकांश विद्यार्थीको गन्तव्य विदेश नै हुने गरेको छ । हाम्रो लगानी विदेशिने विद्यार्थी उत्पादनका लागि जस्तो भइरहेको छ । यसरी हाम्रा अधिकांश विश्वविद्यालय अरू देशको लागि जनशक्ति पठाउने ‘म्यानपावर कम्पनी’को रूपमा स्थापित भएको जस्तो लाग्नु स्वाभाविक हो ।

विश्वविद्यालयले सहज रूपमा विद्यार्थीलाई उत्तीर्ण गराउने मात्रै होइन, ती विद्यार्थीलाई आफैंमा सबल, सुयोग्य, स्वरोजगारमा वृद्धि गर्न सक्ने, आफ्नै स्थान र वातावरण अनुसारको काममा वैज्ञानिक तबरले स्वरोजगार हुनसक्ने गरी क्षमतावान् बनाउनुपर्छ । पढाइमा अब्बल तर, काम गर्ने शैली र सीपमा कमसल हुँदा उनीहरूले विश्वबजारमा आफूलाई प्रतिस्पर्धीका रूपमा उभ्याउन सक्दैनन् । सीप र क्षमता भएकासँग पनि अनुभव नहुन सक्छ ।

यसबाट पैदा हुने हीनताबोधको क्षति समाजले नै चुक्ता गर्नुपर्छ । यस्तो किसिमको विद्यार्थीलाई समतामूलक ढंगले व्यवहार गर्ने र अवसरको सिर्जना गर्ने दायित्व विश्वविद्यालयकै हुनआउँछ । अनि मात्र विश्वविद्यालय स्थापना गर्नुको औचित्य सिद्ध हुन्छ । यी उद्देश्यमा चुकेर केवल विद्यार्थी उत्तीर्ण गर्ने दौडमा लाग्ने हो भने कुनै पनि विश्वविद्यालयले आफ्नो औचित्य स्थापित गर्न सक्दैनन् । ख्वप विश्वविद्यालय यसमा अब्बल उत्रनेछ ।

जीवनोपयोगी शिक्षा

सरकारले लिने शैक्षिक नीतिको प्रभाव शैक्षिक क्षेत्रमा प्रत्यक्ष पर्छ । राजनीतिक अस्थिरताले त विश्वविद्यालयको अध्ययन, अध्यापन र अनुसन्धानमा धेरै असर नै पारिरहेको छ ।

पछिल्लो समय धेरैजसो विश्वविद्यालयको शिक्षा प्राविधिक भन्दा रोजगारमूलक र रोजगारोन्मुख कार्यक्रमहरूमा आकर्षित भएर आएको पाइन्छ । शिक्षाको उद्देश्य दक्ष युवा पुस्तालाई आफ्नै स्थानमा रोजगारमूलक कामको सिर्जना गर्न सक्ने क्षमता प्रदान गर्नु हो । यसले विश्वविद्यालयको स्नातकको मूल्य र मान्यतालाई कायम गर्दछ । अनि विश्वविद्यालयको साख बढाउने काम गर्दछ ।

यो उद्देश्यमा आफूलाई अब्बल राख्न ख्वप विश्वविद्यालयले विभिन्न सरोकारवालाहरूसँग समन्वय र सहकार्य गर्नुपर्नेछ । यो काममा सफलता हासिल गर्न सकेमा विदेशिने विद्यार्थीको संख्या रोक्न सकिन्छ । आफूले चाहेको विषय पढ्न नपाइनु, विषय भए पनि स्तरीय शिक्षा नपाउनु, भौतिक पूर्वाधार कमजोर हुनु जस्ता समस्या पनि छन् ।

नेपालका भन्दा विदेशी विश्वविद्यालयबाट उत्पादित जनशक्तिहरू हाम्रो स्थानीय तहदेखिका निकायहरूले रुचाइएको पाइन्छ । त्यसैले नयाँ पुस्ताको बढी ध्यान विदेशी विश्वविद्यालयतिर गएको हुनुपर्छ । अहिलेसम्म यस्तो विषयमा निकै कम छलफल तथा विचार–विमर्श भएको छ । सबै विश्वविद्यालयहरूले चासो राखे पनि यस विषयमा कुनै अनुसन्धान भने भएको छैन ।
लेखक काठमाडौं विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन गर्छन् ।