तीज, तीज हो कि रत्यौली ?

यतिबेला म एउटा तीजको कार्यक्रममा गएर फर्केकी छु । तर मन आनन्दित छैन । कता-कता बिझाइरहेको छ । मस्तिष्क थाकेको छ । केही महिलाहरूको सोच, उनीहरूले गरेको गीतको फर्माइस, बजेका गीतहरूले उफ् ! दिमाग टन्टनाइरहेको छ ।

हामीले देख्दै र लेख्दै आएको महिला उन्मुक्तिको कथा र महिलाहरू, साँच्चै किन यति कमजोर र कमसल हुँदै गएको यो समाज ? तीजलाई किन विरह बनाइन्छ सधैं ? या फेरि विकृतितर्फ उन्मुख भएको देख्नुपर्छ । एउटा स्वाभाविक पक्ष हुन किन नसकेका हामीहरू ?

अहिले शहर तीजमय छ । जता जाउँ जहाँ हेरुँ तीजकै रौनक देखिन्छ । लुगा, गरगहना प्रदर्शन । महिलाहरूको यो पर्व एउटा उन्मुक्त पर्व पनि हो । तर कति उन्मुक्त हुने ? त्यसको सीमा चैं थाहा हुनुपर्ने होइन र ? दर खाने नाममा रेस्टुरेन्टमा गएर दारु खाने र भद्दा गीतमा भद्दा डान्स गर्नुलाई कसरी तीज भन्नु ?

गीत-संगीत निकाल्नेले पनि माहोल तातोस् र भ्यूज राम्रो आओस् भनेर सुन्नै नसकिने शब्दका गीत बजारमा ल्याउने । त्यही अनुसारका सिनहरू क्रियट गरेर भिडियो बनाउने । यो त तीजको नाममा भइरहेको छाडातन्त्र हो । रत्यौली भन्दा पनि भद्दा गीत गाएर तीजको गीत भन्नु तीजको अपमान हो । हाम्रा गाउँघरमा रत्यौली पनि योभन्दा सभ्य र सुन्दर हुन्थे ।

लोग्ने विदेश छ भनेर टोलमा फुईं लाउँछे,
फेरि किन त्यसका बाजे ३ महिने सुई लाउँछे !

यस्ता गीत पटक-पटक फर्माइस गरेर डिस्को नाच्नेहरूले केही बुझेका छैनन् होला त महिलाको अस्तित्व माथिको यो भद्दा मजाक । यसरी लोग्ने विदेश हुने सारा महिलाहरूलाई लज्जित बनाउने छुट उनीहरूलाई कसले दियो ?

रमा आइरहँदा, गीत-संगीत प्रतिष्ठानहरूले के हेरेर बसेका होलान् ? विस्ताराले पोल्यो, ठेल न बुढी ठेल, नाइटो छेडी नत्थी लाउँछु ल, बालेन जस्तो केटा पाए पोइल गइदिन्छु जस्ता द्विअर्थी र सिधै अश्लीलता व्यक्त हुने शब्द राखेर गीत निकाल्ने र भाइरल हुन खोज्ने प्रवृत्तिले तीजको जुन महत्व र अर्थ थियो त्यो नासिंदै गएको छ ।

सामाजिक मनोविज्ञानमा महिलालाई वस्तुको रूपमा प्रयोग गर्ने पितृसत्ताकै अवशेषलाई पूँजीबजारले क्यास गरिरहेको देखिन्छ । या त नबुझेर हामी त्यसको ट्रयापमा परिरहेका छौं वा गीत-सङ्गीत र अन्यवस्तु बेच्ने मालिकहरूको सहयोगी भएका छौं । यसैलाई पनि केही पठित महिलाहरूले नारी स्वतन्त्रताको नारा हाइज्याक गरेर पूँजीपतिहरूकै गुलामी गरिरहेको देखिन्छ । यतातिर होश पुर्‍याउनै पर्छ ।

यसै पनि तीजको धार्मिक पक्ष अहिले उति सारो मानिसको रुचिमा पर्दैन । वा विभिन्न कारणले सम्भव नभएर मानिसहरूले त्यसलाई छाड्दै गएका छन् । तर त्यसको सामाजिक र सांस्कृतिक दायरा निकै फराकिलो कुरा हो । यसले हाम्रो सामूहिक इच्छा र प्राप्तिका अभिलाषालाई जीवन दिइरहेको हुन्छ ।

तीज गीत, पहिरन र अन्य सामाजिक व्यवहारबाट प्रतिबिम्बित भइरहेको हुन्छ । खासगरी निम्नमध्यम र मध्यम वर्गका महिलाहरूमा पूँजीबजारले उपलब्ध बनाएका भौतिक वस्तुहरूको उपभोगबाट दैनिक जीवनलाई सहज बनाउने चाहना हुन्छ । त्यसैले सम्पन्नता र वैभवका विम्बहरू प्रत्यक्ष र परोक्ष रूपमा गीतमा जोडिएकै हुन्छ ।

अथवा शक्तिमा भएका मानिसहरूले त्यो वैभव सजिलै प्राप्त गर्न सक्छन् भन्ने मनोविज्ञानले काम गरिरहेको हुन्छ । फलस्वरुप शक्तिको नयाँ बिम्वको रूपमा बालेन पनि गीतको अंश वा शीर्षक बनेको देखिन्छ । हुनत यसको अलग्गै विवेचना आवश्यक होला । तर उच्च, मध्यम वर्ग, नवधनाढ्य, पठित र शक्तिको नजिक भएका महिलाहरूले स्वतन्त्रतालाई आफ्नो अवसर सृजना गर्ने माध्यमको रूपमा उपयोग गरेको देखिन्छ ।

तीज जस्ता पर्वले पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धको विस्तृतीकरण गरिरहेको हुन्छ । उनीहरूको सामूहिक शक्ति र सामथ्र्य बढाएको यथार्थलाई बिर्सेर व्यक्तिको निजी छनोटको विषयमा लगेर यसको सामाजिक मूल्यलाई टुंग्याइदिनु झन् अलपत्र कुरा हो । गाउँ-गाउँमा आमा समूहहरू गठन गरेर जसरी तीज मात्रै होइन, विवाह, व्रतबन्ध र अन्य सामाजिक अवसरहरूलाई सामूहिक शक्ति विस्तारको साधनको रूपमा प्रयोग गर्न खोजिएको छ ।

उनीहरूका साझा दुःख र सामथ्र्यका आधारमा बनेका सम्बन्धलाई भत्काउने र उनीहरूको संघर्ष र भावनामा चोट पुग्ने गरी आउने तथाकथित तीज गीतहरूलाई स्वतन्त्रताको विम्ब हो भन्दै प्रतिरक्षा गर्नु बेकार कुरा हो । त्यस्ता तर्कहरू न महिला सशक्तीकरणको पक्षमा हुन्छ, न सामाजिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउनेतर्फ उपयोगी हुन्छ ।

अहिलेको सन्दर्भलाई हेर्दा तीज गीतमा कि उच्छृंखलताको चरम उत्कर्ष छ कि आँसुको व्यापार । जसले महिलाहरूको उन्मुक्त पर्वको रूपमा रहेको यो पर्वलाई नै दूषित बनाउँदै छ । महिलाहरूलाई स्वतन्त्रता दिइयो भने के गर्छन् हेर भन्ने भाष्य उत्पादन गरिरहेको छ ।

हुनत दशैं-तिहार लागेपछि दिनकै जुवाको खालमा रमाउने पुरुषहरू पनि हाम्रो समाजमा नभएका होइनन् । जाबो एउटा तीजमा केही दिन रमाइलो गरेर महिलाहरूले के नै बिगारेका छन् र भन्न पनि सकिन्छ । र, यो सत्य पनि हो ।

सधैं लडखडाएर घर पुग्ने पुरुष समाजलाई कहिलेकाहीं महिलाहरूले त्यही स्वतन्त्रता प्रयोग गर्दा आकाशै खसेको पनि भन्न मिल्दैन । तर त्यसले महिला अस्तित्वको उत्थानमा कति सहयोग पुर्‍यायो ? पीडा र दुःखमा जीवन बिताइरहेकाहरूको जीवनको अँध्यारो कति मेट्न सकियो ? खर्चिलो र भड्किलो हुँदैमा खुसी हुन सकिन्छ भन्ने भ्रमबाट महिलाहरू बाहिर निस्कन जरूरी छ ।

दरखाने पनि कति वटा ? हरेक संघ-संस्था, समूह, उपसमूह, घरपरिवार, हुँदाहुँदा वडाले, नगरपालिकाले पनि दर खुवाउने उफ् कति ठाउँमा गएर सक्नु ! एउटा नगरपालिकाले बीस पच्चीस लाख त दर खुवाउनकै लागि वडामा बजेट छुट्याएको बताउँछन् ।

त्यसरी सरकारी पैसाले दर खानेहरू के घरमा दर खान नसक्नेहरू हुन् ? पटक्कै होइनन् । वडाकै कर्मचारीहरू । गाउँका केही गन्यमान्य महिलाहरू भेला हुन्छन् र डेढ दुई लाख उडाउँछन् । म सोध्न चाहन्छु दर कार्यक्रम गर्ने प्रत्येक वडा र नगरपालिकाका जनप्रतिनिधिहरूलाई वडाले खुवाउने दर कार्यक्रममा कुनै गरिब मजदुरलाई बोलाइयो कि बोलाइएन ?

अस्ति हाम्रै वडाले दर खाने कार्यक्रम गरिरहँदा तीन जना महिला कामदार मेरो छिमेकीको घरमा भित्ता प्लास्टर गर्न दिनभर बालुवा बोकिरहेका थिए । मैले उनीहरूलाई वडाको दर खान जानु भएन भनेर सोधेकी पनि थिएँ । ‘हामीलाई कसले बोलाएर जानु ? काम गरेर खानेलाई के तीज के दर यी यही हो हाम्रो तीज’ थुन्सेमा बालुवा भर्दै गरेको बेल्चा उचाल्दै उनीहरूले भनेको शब्दको दर्द पार्टी प्यालेसमा विस्ताराले पोल्यो भन्दै उफ्रिनेहरूलाई कहिले महसुस हुनु !

जीवन त त्यहाँ पनि छ । ती पसिनाले भिजेका आँखामा अलिकति आकांक्षा पनि त होलान् ! बाध्यताको पहिरोमा परेको जिन्दगीले कति सजिलै पाखा लगाउँछ त्यो आकांक्षालाई फेरि पनि उनीहरूको ओठमा खुसीको मुस्कान छरिएकै छ ।

आफ्नै घरमा दिनकै मासु र भात खान सक्नेहरूलाई किन सरकारी बजेट खर्च गरेर दर खुवाउनुपर्ने ? मलाई यो वडा-वडाले गर्ने दर कार्यक्रम बेफ्वाँकको खर्च हो भन्ने अनुभूति भइरहेको छ । आफ्नो घरमा गतिलो गरी दर खान नसक्नेहरूलाई बोलाएर ख्वाइयोस् त्यो जायज हुनेछ ।

घरमा केही नहुनेहरूलाई बोलाएर एक बोरा चामल, पाँच केजी दाल किनेर तीज मान्नु भनेर दिनु त्यो सुन्दर तीज हुनेछ । होइन भने यस्ता तीज र दर कार्यक्रमको कुनै मूल्य छैन । तीज महिलाहरूको एउटा उन्मुक्त पर्व हो । यसलाई उन्मुक्तै रहन दिऊँ, कृपया तीजलाई रत्यौली नबनाऊँ !

यो पनि पढ्नुहोस

तीज : कसले खोज्छ उत्ताउला अनि कसले खोज्छ विरहका गीत ?