हरितालिका तीजको सांस्कृतिक-धार्मिक अर्थ

हरितालिका तीज नेपाली हिन्दु समाजमा महत्वपूर्ण पर्व हो । यो पर्व विशेषगरी भाद्र शुक्ल पक्षको तेस्रो दिन महिलाहरूले मनाउँछन् । हरितालिका तीज पर्वले नेपाली सांस्कृतिक र धार्मिक परिप्रेक्ष्यमा गहिरो अर्थ राख्दछ । यो पर्व पारिवारिक समर्पण, पतिपरायणता र धार्मिक आस्थाको प्रतीक पनि हो ।

हरितालिका तीजको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

हरितालिका तीज पर्वको इतिहास देवी पार्वती र भगवान् शिवसँग सम्बन्धित छ । पौराणिक कथामा उल्लेख छ कि देवी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पाउने उद्देश्यले कठोर तपस्या र व्रत राखेकी थिइन् । उनले १०८ वर्षको कठोर तपस्या र व्रतको समय, सतीको रूपमा भगवान् शिवको पूजा र तपस्या गरिन् । यो कथाले पार्वतीको समर्पण र तपस्यालाई सम्मान गर्दछ । नेपालमा, पार्वती र शिवको सम्बन्धलाई आदर्श मानिन्छ अनि हरितालिका तीजको पर्व यस आदर्शलाई पुनरावृत्त गर्छ ।

नेपाली समाजमा पर्वको महत्व

हरितालिका तीज नेपाली समाजमा महिलाहरूको योगदान र समर्पणलाई सम्मान गर्ने अवसर हो । यस पर्वको महत्व निम्नलिखित तवरले नेपाली सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यमा उल्लेखनीय छ  ।

पतिपरायणता र पारिवारिक समर्पणः हरितालिका तीजको मुख्य उद्देश्य पतिलाई समर्पित गरिएको छ । महिलाहरू यस दिन व्रत राखेर र उपवास गरेर पतिलाई दीर्घकालिक स्वास्थ्य र समृद्धिका लागि प्रार्थना गर्छन् । यसले पारिवारिक समर्पण र पतिपरायणतालाई महत्व दिन्छ, जुन नेपाली समाजको महत्वपूर्ण मूल्य हो ।

धार्मिक आस्था र पूजा विधिः हरितालिका तीजको अवसरमा महिलाहरू विशेष पूजा र अर्चना गर्छन् । पूजा सामग्रीमा फूल, मेवा, मिठाइ, धूप, दीप आदिको प्रयोग गरिन्छ । शिव र पार्वतीको मूर्तिहरूलाई स्नान गराइन्छ र रात्रिभर भजन–कीर्तन गरिन्छ । यसले धार्मिक आस्थालाई प्रोत्साहित गर्छ र यो नेपालको सांस्कृतिक धरोहरको एक हिस्सा हो ।

सांस्कृतिक र सामाजिक गतिविधिः हरितालिका तीजको अवसरमा महिलाहरू विभिन्न सांस्कृतिक गतिविधिमा संलग्न हुन्छन् । यस दिन पारम्परिक गीत गाउने, नाच्ने प्रथा रहेको छ । नेपाली समाजमा, यस पर्वको अवसरमा विशेष सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको आयोजना गरिन्छ जसले सामुदायिक भावना र सांस्कृतिक परम्परालाई प्रोत्साहित गर्दछ ।

हरितालिका तीज र नेपाली सांस्कृतिक विविधताः नेपाली समाज विविध जाति, धर्म र सांस्कृतिक परम्परासँग परिपूर्ण छ । हरितालिका तीज नेपाली समाजको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हो जसले विभिन्न जाति र समुदायहरूमा एकता र भाइचारा बढाउँछ ।

मधेशी र थारू समुदायमा पनि हरितालिका तीजको पर्व मनाउने प्रथा छ । यहाँका महिलाहरू पनि यस दिन व्रत राख्छन् र पारम्परिक गीत, नाच र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा संलग्न हुन्छन् । मधेशी र थारू समुदायका सांस्कृतिक र पारम्परिक गतिविधिहरूले नेपाली समाजको विविधतामा योगदान पुर्‍याउँछन् ।

हिमाली क्षेत्रका विभिन्न जातिमा पनि हरितालिका तीजको पर्व विशेष तवरले मनाइन्छ । यहाँका महिलाहरूले पर्वको अवसरमा विशेष पूजा विधि अपनाउँछन् र पारम्परिक नाच–गान र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा भाग लिन्छन् ।

निष्कर्ष

हरितालिका तीज नेपाली समाजको सांस्कृतिक र धार्मिक धरोहरको महत्वपूर्ण हिस्सा हो । यस पर्वले पारिवारिक समर्पण, पतिपरायणता र धार्मिक आस्थाको मूल्यलाई सम्मान गर्दछ । पर्वको अनुष्ठान, पूजा विधि र सांस्कृतिक गतिविधिहरूले नेपाली समाजको विविधता र एकतालाई प्रोत्साहित गर्छ । हरितालिका तीज पर्वले नेपाली सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यमा गहिरो महत्व राख्दछ र यसले समाजको धार्मिक र सांस्कृतिक धरोहरलाई समृद्ध बनाउँछ ।

(लेखक डा. न्यौपाने ज्योतिषाचार्य एवम् वास्तुविज्ञ हुन् ।)