साथीबाट हरेर बनेको हरितालिका तीज

नारीहरूको महान चाड हरितालिका तीज नेपाली हिन्दु समाजमा विशेष महत्त्व बोकेको पर्व हो, जुन विशेषगरी महिलाहरूले बर्सेनि मनाउने गर्दछन् । यो पर्व विशेषगरी भाद्र महिनाको शुक्लपक्ष तृतीयाको दिन हरितालिका तीज मनाउने गरिन्छ ।

हिन्दु समुदायमा महिलाहरूले मनाउने महत्त्वपूर्ण  चाडको रुपमा लिइएको यो पर्वमा भाद्र शुक्ल द्वितीयादेखि पञ्चमीसम्म चार दिन सम्म मनाइन्छ, जसमध्ये आज दोस्रो दिन हो । हरितालिका तीजको धार्मिक र सांस्कृतिक महत्वलाई ध्यानमा राख्दै यो पर्व महिलाहरूको आस्था र श्रद्धाको प्रतीक बनिसकेको छ ।

आजकै दिनमा देश भरका शिव मन्दिर वा शिवालयहरूमा रातो रङमा सजिएका हर्षित र उत्साहका साथ विवाहित वा अविवाहित महिलाहरूको बाक्लै उपस्थिति हुने गर्दछ ।

हरितालिका तीजलाई मुख्य रूपमा भगवान शिव र पार्वतीको पूजा गरि मनाइन्छ, जुन भगवान शिव पार्वती मिलन को सम्झनामा  मनाउने गरिन्छ । यस दिन महिलाहरूले विशेष व्रत र उपासना गरेर भगवान शिवको कृपादृष्टि प्राप्त गर्नका लागि प्रार्थना गर्ने गर्दछन् ।

पार्वतीको भक्ति, निष्ठा र शिवसँग विवाहको कथा यस पर्वसँग जोडिएको छ । यस दिनको उपासनाले अविवाहित नारीहरूले आफ्नो लागि योग्य वर प्राप्त गर्न सकूँ भन्दै भगवान् शिवको व्रत, आराधना र विवाहित महिलाहरूले पारिवारिक सुखशान्ति, समृद्धि तथा दाम्पत्य जीवनको सफलताका र पतिको दीर्घायुको लागि व्रत गर्ने गर्दछन् ।

पौराणिक कथा अनुसार राजा हिमालयले आफ्नी छोरी पार्वतीको कन्यादान भगवान विष्णुसँग गरिदिने वचन पार्वतीलाई मन नपरेपछि पार्वती समस्यामा परेको थाहा पाएर पार्वतीका साथीहरूले हरण गरेर लगी कसैले नदेख्ने ठाउँमा लुकाएर राखिदिए र त्यहीँ आफूले मन पराएको वर शिवजीलाई पाउन जङ्गलमै गएर तपस्या गर्न थालिन् । साथीहरूले लुकाएकै ठाउँमा पार्वतीले निराहार व्रत गरी महादेवलाई पतिका रुपमा प्राप्त गरिन् ।

यसरी पार्वती साथीहरूद्वारा हरण भएको दिन भाद्र शुक्ल तृतीयाको दिन भएकाले त्यही समयदेखि हरितालिका तीजको व्रत लिने प्रचलन सुरु भएको धर्मशास्त्रीय मत छ । साथीहरूद्वारा हरण गरेको भएर नै यो पर्वको नाम हरितालिका रहन गएको हो । संस्कृत भाषाका ‘हरित’ र ‘आलिका’ दुई वटा शब्द मिलेर हरितालिका शब्द बनेको छ । जसमा ‘हरित’ शब्दको अर्थ हरण गरिएको र ‘आलिका’ शब्दको अर्थ साथी भन्ने हुन्छ ।

स्वयं माता पार्वतीले पति शिवलाई पति पाउँ र शिवको स्वास्थ्य, आयु एवं ऐश्वर्यमा कुनै बाधा नपुगोस्, भन्ने दृढ चाहना राखेर व्रत गरेको कारण देवी सफल हुनुभएको र त्यहीँ आस्थाले गर्दा नेपाली महिला दिदी बहिनीहरू पनि त्यही कुरालाई अनुसरण गर्दै तिजको रुपमा मनाइदै आइरहेका छन्, व्रतालुले आफूमा रहेको नकारात्मक सोच, पापादि आचरणबाट मुक्त भएर जन्म जन्मान्तर सौभाग्य ऐश्वर्य अखण्डित रूपमा प्राप्त भइरहोस् भनी कामना गर्दै व्रत बस्दछन् । यही क्रम र प्रसङ्गले निरन्तरता पाइरहेको विश्वास व्रतालु एवं धर्मावलम्बीहरूमा आज पनि रहेको देखिन्छ ।

नेपाली जनजीवनको सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आदि पहिचान व्यक्त गर्ने यो पर्वले नेपाली महिलाहरूको इतिहासलाई बोकेको छ । पारम्परिक कपडा र शृङ्गारमा सजिएर तन, मन र वचनले शुद्ध भएर दियो, कलश गणेश स्थापित गरी उमामहेश्वरको पूजा गरी आफ्नो सङ्कल्पलाई सार्थक पर्ने गरिन्छ । पूजा सम्पन्न भएपछि, महिलाहरू दिनभर उपवास राख्ने र रात्रि भजन, कीर्तन, र नाचगानमा संलग्न हुने गर्छन् । विभिन्न धार्मिक र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा पनि भाग लिने गर्छन् ।

विशेष गरी यो पर्वले व्रत, उपवास, उपासना र आराधनाको माध्यमबाट धार्मिक तथा सांस्कृतिक पक्षको जगेडा गर्दै महिला जातिको अस्तित्वलाई माथि पुर्याउने प्रयास गरेको कुरा बुझ्न सकिन्छ र यो तीजको रूपमा मनाउने चलन पौराणिक कालदेखि चल्दै आएको मानिन्छ ।।

-ज्योतिषाचार्य / वास्तुविद्