‘सानालाई आदर, ठूलालाई माया’

कुशे औंसी, आदरणीय युवा साहित्यकार, अभियानकार मोतीराम भट्टको १५९औं जयन्ती हुनुका साथै मेरी हजुरआमाको पनि स्मृति दिवस, जसले मेरो बाल्यकाललाई सम्झनलायक बनाइदिनुभयो । जसले लोरी हालेर झोलुङ्गामा झुलाउँदै, कथा हालेर ओछ्यानमा फुल्याउँदै निदरी डाकिदिनुभयो ।

अहिले आएर बुझ्दैछु, उहाँको लोरी र कथा निदरी डाक्ने बहाना मात्र रहेनछ, असलमा त ती शब्द बुझ्दै, बोली सिक्दै, कल्पनामा दृश्यहरू भर्दै, जिज्ञासाहरूसँग बहेली खेल्दै जीवन र जगतलाई नियाल्न सिकाउने प्रारम्भिक पाठशाला रहेछ । तिनै पाठशाला असलमा त मलाई भाषा, साहित्य, कला-रङ्गमञ्चतिर डोहोर्‍याउने गोरेटो पो रहेछ । गोरेटो नहिंडी दोबाटो कसरी पुग्नु, दोबाटोबाट बाटो नपहिल्याई सडकसम्म कहाँ पुग्न सक्नु, सडकको रफ्तार नसमाती राजमार्गमा कसरी यात्रा गर्न सक्नु ! असलमा त मेरो हजुरआमाले मलाई यो राजमार्ग– राजमार्ग जस्तो घुर्मैलो देख्ने सडकको रफ्तारसम्म ल्याइपुर्‍याउनुभएको हो ।

‘सुन्नेलाई सुनको माला, भन्नेलाई फूलको माला’ भनेर उहाँले नै अनेकौं कथा टुङ्ग्याउनुभएपछि मैले बुझेको हुँ, सुन र फूलको तात्पर्य, मैले बुझेको हुँ मालाको महत्व, मैले सँगालेको हुँ कृतज्ञताको संस्कृति । आज म आफैं सहृदयी बालबालिकाहरू माझ कथावाचक, कथाकथक भएर कथा सुनाइरहँदा उज्यालिने मेरा मुस्कानहरू तिनै संग्रहित फूलहरू हुन् ।

फूल आफंैमा सुन्दर त हो नै, तर फूलको सुगन्धको अर्थ, फूलको सौन्दर्यको दृष्टिकोणले मात्र निर्देशित सिर्जनाका अभ्यासगत फूलहरू वास्तविक सुन्दर हुन्छन् । मेरा बालसाहित्य र साहित्यका ‘बा’ बालसाहित्य रत्न शान्तदास मानन्धरको सामीप्यता, निगरानी, सिकाइबाट प्रेरित हुँदै फूलको सौन्दर्यको स्व–दृष्टिकोणहरू निर्माण भए । सिर्जना तथा सक्रियतामा आलोचना र कृतज्ञताको उहाँको ‘बालकोसेली’ स्कुल मेरा लागि बाल साहित्यमा लेखकीय र रंगमञ्चमा निर्देशकीय दृष्टिकोण फुलाउने बगैंचा हुन् । हजुरआमाको गोरेटो हिंडेर आएको मैले हिजोआज हजुरआमाको स्वरमा शान्तदास दाइको दृष्टि र लय मिसाएर आफ्नै मेसो बनाएको हुँ । उहाँको विश्वासलाई मैले पनि धेरथोर विश्वास गर्दा म विश्वस्त भएर भन्न सक्छु कि, “आज उहाँ हुनुभएको भए र युवा वर्ष मोती पुरस्कारको यो खबर सुन्नुभएको भए, सन्देह र स्नेह दुवैका मुस्कानहरू मैले उपहार पाउने थिएँ ।” उहाँले बारम्बार सोधिरहनुहुन्थ्यो, “तपाईं किन कथा लेख्नुहुन्छ, तपाईं किन थिएटर (रंगमञ्च) गर्नुहुन्छ ? आफूले गरिरहेको र गर्न चाहेको काम किन गरिरहनुभएको छ, कसरी गरिरहनुभएको छ ?” यी प्रश्नहरू वास्तवमा प्रश्नभन्दा पनि अर्को गोरेटो रहेछ । उहाँलाई यो मञ्चबाट पुनः नमन ।

साथै लाखे नाच्दै आफू रमाउँदै युवा पुस्तालाई नेपालदेखि भारतसम्म लाखे नाच कला सिकाउँदै अभ्यास गर्ने मेरा हजुरबा खासमा मोतीरामीय पथमा हुनुहुन्थ्यो । उहाँका लाखे नाच कला आज पनि काठमाडौं खाल्डो बाहिर मेरो गाउँमा कहिले यन्जात्रा भएर, कहिले गाईजात्रा भएर नाचिने गर्छ । बाको मुख हेर्ने दिनमा हजुरबाको मुहार पनि सपाट रूपमा सँगालेको छु ।

यसैबीच आज मोतीजयन्ती र बाको मुख हेर्ने दिनमा ‘तिम्रो छोराले कथा त लेख्छ, नाटक त गर्छ, काम चाहिं के गर्छ ?’ भन्ने हाम्रो हावापानीको बेछन्दका कठोर स्वरहरूलाई नसुने झैं गरी मलाई खप्ने र मेरा कार्यमा साथ दिने मेरा बा र आमाप्रति मलाई प्रदान गरिएको यो गरिमामय पुरस्कार अर्पण गर्दछु ।

यस वर्ष मलाई युवा वर्ष मोती पुरस्कार प्रदान गरिराख्दा बालसाहित्य र रङ्गमञ्च दुवै उल्लेख हुनु मेरा लागि खुशीको कुरा हो । मैले मन र मस्तिष्क दिइरहेको साहित्यकर्ममा बालसाहित्य र दृश्य–साहित्यमा रंगमञ्च दुवैका लागि यो उल्लेखनीय सन्दर्भ हुन् भन्ने महसुस गरेको छु । यो खुशी सम्पूर्ण नेपाली बालसाहित्य सर्जक, रंगकर्मी तथा कला–साहित्यप्रेमीहरू माझ साझा गर्दछु ।

विकास र समृद्धिको अनेकन् नाराहरू लागिराख्दा घरमा, समाजमा, देशमा सबैभन्दा पहिलो प्राथमिकतामा बालबालिकाहरू हुनुपर्ने हो । समृद्धिको फड्को लिएका मानव सभ्यता र समाजलाई हेर्दा बालबालिकाहरू उनीहरूको समाज र सभ्यताको मुटु हुन् । बालबालिका केन्द्रमा नभएको समाज विकसित त हुन सक्लान् तर समृद्ध पक्कै हुन सक्दैनन् । तथापि हाम्रोमा यावत् सन्दर्भहरूबाट हेपिइराखेका छन् बालबालिका र यिनै बालबालिकाको सम्मानमा लेखिने बालसाहित्य पनि । यो हेपाइमाझ धेरथोर मुस्कान छर्न पनि यो पुरस्कारको महत्व हुनेछ भन्ने लागेको छ ।

परम्परागत रूपमा हामी भनिरहेका छौं, ‘सानालाई माया, ठूलालाई आदर’ । बालबालिकाप्रति सद्भावपूर्ण हाम्रो हेराइ अहिलेसम्म पनि यही हो । तर हामीले हामीलाई कहिल्यै प्रश्न गरेनौं ‘के यो सद्भावरूपी वाक्य, सोचहरू सपाट र सार्थक छन् ?’ बालबालिकाहरू माझ खेलिराख्दा अहिले आएर लाग्छ, वास्तवमा हुनुपर्ने त त्योभन्दा उल्टो पो हो कि, ‘सानालाई आदर, ठूलालाई माया’ । आत्मसम्मानको सबैभन्दा बढी महसुस गर्ने बालबालिकालाई आदर गर्न हामी किन अहम् बोकिरहेका छौं, अनुभवले निखारिएका ठूलालाई प्रेमले सँगाल्न हामी किन हिच्किचाइरहेका छौं ? वास्तवमा सामाजिक मूल्य र मान्यता निर्माण गर्ने नवसंस्कृतिलाई हामी किन नजरअन्दाज गरिरहेका छौं ! एकपटक आफैं बालबालिका भएर, एकपटक आफैं अभिभावक भएर, एकपटक आफैं मानव भएर, एकपटक आफैं सभ्यता भएर सोचिहेरौं त ! न कतै तपाईंलाई पनि यस्तै लाग्न सक्छ कि ? अनि बालबालिका, अभिभावक, बालसाहित्य र देशको यात्रा समृद्धितिर पो गुड्छ कि !

यता रङ्गमञ्चतिर आउन चाहन्छु । यो अर्को कष्टले भरिएको उत्साहहरूको भँगालो हो । विश्व रङ्गमञ्चमा आधुनिक नेपाली रङ्गमञ्चको इतिहास लामो छैन भन्दाभन्दै पनि यहाँसम्म आइपुग्दा रङ्गमञ्चले विभिन्न कालसमय पार गरेको छ । इतिहासका पन्नाहरू थपेका छन् । साहित्यमा नाटक विधा आफैंमा विशिष्ट भए पनि त्यही नाटक दृश्य भएर मञ्चमा आउँदा साहित्यलाई रंग भरिरहेको छ भनेर हामी किन अझै पनि मानौं कि नमानौंको अवस्थामा छौं । रंगमञ्चलाई नाटकको मात्र नभई समग्र साहित्यमा दृश्य साहित्यको रूपमा किन हाम्रा मगजहरूमा स्थापित भएका छैनन् ! वर्षेनि सयौं साहित्य प्रकाशन भइराख्दा र देशमा आधा दर्जनभन्दा बढी व्यावसायिक नाटकघरहरूले नियमित नाटक मञ्चन गरिरहँदा यी दुईबीचको धागोमा कहाँ गाँठो परिरहेको छ ? साहित्यकर्मी र रंगकर्मीले यस विषयमा आफूलाई यसबारे प्रश्नहरूको क्षेप्यास्त्र प्रहार गर्न सकेको दिन सायद हाम्रो विश्वविद्यालयले नाटकलाई गरिखाने पाठ्यपुस्तकको सीमितताभन्दा फराकिलो सोच्छन् कि ?

अब पुरस्कारकै कुरा, पुरस्कारको वजन कति हुन्छ ? मैले पनि बारम्बार गरिरहेको प्रश्न हो । वचन आफैंमा विम्बात्मक छ, साथै विज्ञानमा वजनले उत्तोलकको पनि कार्य गर्दछ, वजनले तौल वा भारको रूपमा पनि कार्य गर्दछ । यस्तो विशिष्ट वजन बोकेका हुन्छन् पुरस्कारहरूले । यसले थिचेर थिचिराख्न पनि सक्छ, यसले उत्तोलक भएर उठाउन पनि सक्छ । म विश्वस्त छु, यस पुरस्कारले मलाई थिचिन दिने छैन, म आशावादी छु यस पुरस्कारले मलाई उठ्न सघाउनेछ । यसलाई हृदयमा सँगाल्नेछु ।

अन्त्यमा पुरस्कारकै सन्दर्भमा कवि नवीन प्राचीनको कविताका साथमा यो गरिमामय मञ्चबाट आफ्नो मन्तव्य सक्याउँछु । उनको कविता यस्तो छ–

एकदिन
कवि बेपत्ता भयो
गाउँ,
शहर, टोलबाट,
मान्छेका हृदयबाट
वर्षौंपछि उसको कङ्काल भेटियो
उसका प्रशंसकहरूका
हत्केला बिच
ऊ तालीमा च्यापिएर मरेको थियो ।

(यस वर्षको युवा वर्ष मोति पुरस्कार प्राप्त गरेका लेखक/रंगकर्मी श्रेष्ठले पुरस्कार ग्रहण समारोहमा दिएको मन्तव्यको सम्पादित अंश ।)