ऋषिपञ्चमीको सन्देश

ऋषिपञ्चमी हिन्दू संस्कृतिअन्तर्गत नारीहरूको एक महत्वपूर्ण पर्व हो, जुन प्रत्येक वर्ष तिजको पर्सिपल्ट अर्थात् भाद्र महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा मनाइन्छ । जसले ऋषिहरूसँगको सम्बन्धलाई बलियो बनाउने काम र विशेष गरि महिलाहरूले ऋषिहरूलाई सम्झेर यो दिनलाई विशेष गरी ऋषिहरूप्रति श्रद्धा अर्पण सम्झेर आफ्नो पञ्चभौतिक शरीरलाई शुद्ध पार्नका लागि अरुन्धतीसहित सप्‍त ऋषिहरूको पूजा गरी व्रत बस्ने प्रचलन रहेको छ । सप्तऋषिको पूजा गर्ने पञ्चमी भएकै कारणले गर्दा आजको पञ्चमीलाई ऋषिपञ्चमी भनिएको हो ।

महिलाले आजको दिन बिहानै उठेर नजिकको नदी, खोला, ताल, तलैया र पोखरीको किनारामा गई ३६५ दतिवनले दाँत माझ्ने, गाईको गोबर, माटो र खरानी लगाई स्नान गर्ने गर्दछन् । स्नान गरेर पञ्चगव्य (गाईको गहूँत, दूध, दही, घ्यू, गोबर) सेवन गर्ने प्रचलन छ । त्यसपछि शुद्ध वस्त्र लगाएर महिलाहरू सप्तऋषिहरूको पूजा गर्न विशेष विधि अपनाउँछन् । यस दिनको पूजा विधिमा सप्तऋषि मन्दिरमा गई वा मन्दिर जाने अवसर नजुट्ने महिलाले भने नदी किनार वा घरमै पूजाआरधना गर्ने गरेका छन् ।

मूर्ति स्थापना वा कुशको ऋषि बनाई पूजा गरी, अरुन्धती सहित ऋषिहरूको चरणमा यथा शक्ति र भक्तिद्वारा गुरु पुरोहितको निर्देशन अनुसार काँस, कुश, दुबो, फल, प्रसाद अर्पण गरिन्छ । यसमा ३६५ वटा गनेका सामग्रीहरू जस्तै कि अक्षता, जउ, तिल, फूल, बत्ती, पान, सुपारी आदिद्वारा अरुन्धतीसहित अत्रि, गौतम, भारद्वाज, जमदग्नि, वशिष्‍ठ, कश्यप र विश्वामित्र ऋषिहरूको पुजा गरिन्छ । पूजाआजा गरेपछि दिउल (बियाँ) नफुटेको खानेकुरा जस्तै कि सामा, कागुनो, कर्कलो, आलु, तरुल, तामा आदि खाई एकछाक हविष्य बस्नुपर्ने व्रत विधि रहेको छ ।

आजको दिन रजस्वला हुँदाको समयमा या रजस्वला भएको दिनहरूमा जानेर वा नजानेर खाद्य पदार्थ, भाडाबर्तन, भान्साकोठा वा पुरुषलाई स्पर्श आदि स्पर्श दोषको पाप लाग्दछ भन्ने धार्मिक मान्यता रहेको छ ।

अत: आफूबाट केही जाने अन्जानमा गल्ती या अमर्यादित क्रियाकलाप भएको भए क्षमा याचनाको लागि र धार्मिक दृष्टिबाट शरीर शुद्धिका लागि पूजा अर्चना गर्ने दिन यही ऋषिपञ्चमी हो ।

हाम्रो धर्मग्रन्थहरूमा नारीलाई रजस्वलाको प्रथम दिन चाण्डालिनी, दोस्रो दिन ब्रह्मघातिनी, तेस्रो दिन धोबिनी र चौथो दिन स्नान गरी शुद्ध हुन्छिन् भन्ने धार्मिक विश्वास रहेको छ ।

प्रथमेऽहनि चाण्डाली द्वितीये ब्रह्मघातिनी ।

तृतीये रजकी प्रोक्ता चतुर्थेऽहनि शुद्धयति ।।  

पौराणिक प्रसङ्ग अनुसार इन्द्रले त्वष्टाऋषिका पुत्र वृत्रको हत्या गरेपछि उनले ब्रह्महत्याको ठूलो पापको दण्ड व्यहोर्नु पर्‍यो । त्यो ब्रह्महत्याबाट मुक्ति पाउन त्यो पापलाई चार स्थानमा बाँडियो जसमध्ये पहिलो धुँवामिश्रित पहिलो आगोमा, दोस्रो वर्षाकालको पानीको गाँजमा या मैलोयुक्त पानीमा, तेस्रो लस्सेदार (खोटोयुक्त) वृक्षहुने पर्वतमा र चौथो रजस्वला भएको स्त्रीमा ।

यही चौथो पापबाट उन्मुक्ति पाउन परापूर्व कालदेखि चलिआएको र आजका दिनमा पनि अरुन्धतीसहित सप्तऋषिहरूको पूजा गर्ने र व्रत लिने परम्परा छ, जुन शास्त्रोक्त छ । आजकै दिन काठमाडौंको टेकु स्थित सप्तऋषि मन्दिर सहित देशैभर रहेको सम्पूर्ण ऋषेश्वर मन्दिरमा पूजाआजाका लागि महिला श्रद्धालुहरूको बाक्लै उपस्थिति रहेको देख्न सकिन्छ ।

यस दिनको पूजा र व्रतले परिवारका सदस्यहरू बीचको स्नेह र सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउन मद्दत पुर्‍याउँछ साथै धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यमान्यताहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा योगदान पुर्याउँछ । यस पर्वको माध्यमबाट हाम्रा प्राचीन परम्पराहरूलाई हाम्रो सन्ततिहरू मार्फत जीवित राख्दै, नयाँ पुस्तामा प्रसार गरी धार्मिक शिक्षा र संस्कारको महत्वलाई सन्देश दिन खोजिएको देखिन्छ ।

(पण्डित नारायणप्रसाद दुलाल, ज्योतिषाचार्य / वास्तुविद्)