दल होइन, विद्यार्थीतिर फर्किने स्ववियु

विद्यार्थी देशका उज्यालो भविष्य हुन् । उनीहरूसँग सिंगो देश र जनताको आशा जोडिएको हुन्छ । त्यसैले उज्यालो भविष्य निर्माणका लागि गुणस्तरीय शिक्षा प्रमुख कुरा हो । देशका विद्यालय र विश्वविद्यालयले दक्ष जनशक्ति निर्माणका लागि गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नुको विकल्प छैन ।

गुणस्तरीय शिक्षाका लागि समाजका प्रत्येक निकाय उत्तिकै सक्रिय र जागरुक हुनुपर्छ । यही उद्देश्यमा टेवा पुर्‍याउन विद्यार्थीबीचबाट स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (स्ववियु) को परिकल्पना भएको हो । स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचनले राजनीतिमा नयाँ बहस सृजना गरेको छ ।

शैक्षिक आन्दोलनमा स्ववियुको निकै ठूलो र अग्रगामी भूमिका छ । विश्वविद्यालय वा क्याम्पसमा विद्यार्थीकै माझबाट चुनिएको व्यक्ति स्ववियु सभापति, पदाधिकारी र सदस्य बन्दछ । र, उनीहरूले विद्यार्थीकै माझमा रहेर शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धि तथा विद्यार्थीका हकहितका लागि काम गर्छ । त्यसैले स्ववियुलाई लिएर विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले भनेका थिए- ‘विद्यार्थीको मूल प्रवृत्ति नै परिवर्तन हो !’

विद्यार्थी आन्दोलन, स्ववियु स्थापना र यसको ऐतिहासिक पक्षलाई नजरअन्दाज गर्दा इतिहासमाथि धोका हुन्छ। किनकि, नेपालको राजनीतिक परिवर्तनमा विद्यार्थी आन्दोलनको ठूलो भूमिका छ । ३० वर्षे पञ्चायती कालरात्रिमा यिनै विद्यार्थी संगठनले राजनीति जोगाएका थिए ।

बीपीकै भनाइलाई सापटी लिने हो भने विद्यार्थी परिवर्तनका द्योतक हुन् । शिक्षाको उज्यालो ज्योतिले उनीहरूले आफ्नो विज्ञताको क्षेत्रमा रोशन गरिदिन्छन् । तर, नेपालमा अपेक्षाकृत रूपमा शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धि हुनसकेको छैन । सबै तह र तप्काबाट शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धिमा सक्रियता जनाउने हो भने आमूलकारी परिवर्तन सम्भव छ ।

त्यसैले विद्यार्थी हकअधिकारको संरक्षण र सम्वद्र्धनका लागि स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको स्थापना भएको हो । क्याम्पसका शैक्षिक तथा संस्थागत सुधारका लागि सधैं क्रियाशील रहने हुनाले यसलाई विद्यार्थीको आधिकारिक संस्थाका रूपमा चिनिन्छ ।

विद्यार्थीका समस्या विद्यार्थी नेतृत्वबाटै समाधान गर्न सकियोस् भन्ने उद्देश्यका साथ स्ववियुको जन्म भएको हो। त्यसैले स्ववियु राजनीतिक भन्दा पनि प्राज्ञिक थलो बन्नुपर्छ ।स्ववियुले विद्यार्थीको हकअधिकारका मुद्दालाई स्थापित गर्न अब्बल भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ । तर, पछिल्लो समय स्ववियुले अपेक्षाकृत रूपमा काम गर्न सकेको पाइँदैन ।

समयसापेक्ष काम गर्न नसक्दा स्ववियुको साख खस्किंदो अवस्थामा छ । म आफैं पनि शंकरदेव क्याम्पसको स्ववियु सचिव भएकाले यो कमजोरीलाई नकार्न मिल्दैन । बरु कमजोरी मन्थन गरेर सुदृढ र सवल स्ववियु निर्माणका लागि सक्रिय हुनुपर्छ ।

विद्यार्थी चेतनाका पर्याय हुन् । उनीहरूमा ज्ञान र ऊर्जा दुवै हुन्छ । त्यसैले शैक्षिक, राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, भ्रष्टाचार र अनियमितता लगायत विभिन्न आन्दोलनमा उनीहरूको अहम् भूमिका रहँदै आएको छ । स्ववियुको इतिहास पनि निकै गर्विलो छ ।

२०१७ सालमा राजाबाट राजनीतिक दलमा प्रतिबन्ध लाग्यो । त्यतिबेलाको विद्यार्थी आवाजलाई सशक्त बनाउन २०१८ सालमा नेपालमा पहिलो पटक विद्यार्थीको साझा संस्था स्ववियुको स्थापना भएको हो । त्यसपछि पञ्चायती सरकार विरुद्ध स्ववियुले सशक्त आवाज उठायो ।

मुलुकको व्यवस्था परिवर्तन गर्न २०३६ मा जनमत सङ्ग्र्रह हुँदा होस्, २०४६ मा बहुदलीय व्यवस्था ल्याउन होस्, २०६२/६३ को जनआन्दोलनमा विद्यार्थी भूमिका निकै उच्च छ ।

यस्तो गर्विलो इतिहास बोकेको विद्यार्थी सङ्गठनले आफूलाई समयसँगै परिवर्तन गर्न सकेको छैन । यसले गर्दा स्ववियुको साख गिर्दो अवस्थामा छ । स्ववियुमा निर्वाचित प्रतिनिधि माउ पार्टीको कार्यकर्ता जस्ता बन्ने गरेका छन् । उनीहरूले पार्टीको स्वार्थ केन्द्रित काम बढी गरेको देखिन्छ ।

पार्टीका कार्यकर्ता भन्दा विद्यार्थी हकअधिकारका लागि आफूलाई क्रियाशील गराउन नसक्दा स्ववियुको औचित्यमाथि नै प्रश्न उठ्ने गरेको छ । यससँगै विद्यार्थी संघ/संगठनमाथि पनि अनेकौं प्रश्न उठेका छन् । यी सबै प्रश्नको व्यवहारबाट जवाफ दिंदै विद्यार्थी आन्दोलनलाई आलोचनात्मक चेत, रचनात्मक प्रतिपक्षीय धार निर्माणमा जोड गर्नुपर्छ ।

आजको सन्दर्भमा विद्यार्थी आन्दोलनलाई बढीभन्दा बढी रचनात्मक र सिर्जनशील बनाउनु आवश्यक छ । स्ववियु र विद्यार्थी संगठनले विद्यार्थीका हक–अधिकार, अवसर र शैक्षिक मुद्दालाई प्राथमिकताका साथ उठाउनुपर्छ । स्ववियु नहुँदा विद्यार्थीका जायज माग उठाउन गाह्रो हुन्छ ।

यस्तो अवस्थामा विद्यार्थीले ठूलो क्षति व्यहोर्नु परिरहेको हुन्छ । विश्व विद्यालय देशको दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने थलो भएकाले त्यहाँ विद्यार्थीमैत्री वातावरण भएन भने दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा बाधा पुग्छ ।

स्ववियुमा निर्वाचित व्यक्तिले व्यक्तिगत र राजनीतिक स्वार्थमा मात्र समर्पित भएर काम गर्नुहुँदैन । स्वार्थमा केन्द्रित हुँदा विद्यार्थीका समस्या सम्बोधन गर्न सकिंदैन । शैक्षिक मुद्दालाई निष्पक्ष भएर उठाउन सकिंदैन । शैक्षिक मुद्दामा आवाज उठाउने साझा थलोका रूपमा रहेको स्ववियुले विद्यार्थी हकअधिकारको पैरवी गर्ने, विद्यार्थीको क्षमता उजागर गर्नेतर्फ आफूलाई क्रियाशील बनाउनुपर्छ ।

शिक्षाको नाममा हुने विकृतिको अन्त्य गर्न, संविधानले लक्षित गरेको शिक्षा नीति कार्यान्वयन गर्न, विद्यार्थीमैत्री, अपाङ्गतामैत्री भौतिक संरचना निर्माण गर्न, गलत क्रियाकलापका विरुद्ध सतिसाल झैं उभिन र शैक्षिक क्षेत्रका गलत रवैया विरूद्ध खबरदारी गर्न स्ववियु सक्रिय हुनुपर्छ । यसको इतिहासको गर्व पनि यस्तै छ ।

त्यस प्रयासको थालनी हामीले शंकरदेवबाट गरेका छौं । बेला बखतमा रचनात्मक कार्य गर्दै स्ववियुको गरिमा बढाइरहेका छौं । विद्यार्थीका प्रतिनिधि उनीहरूका विविध समस्याका सहारा बन्न सक्नुपर्छ भन्नेमा सचेत छौं । स्ववियुमा निर्वाचित व्यक्तिले व्यक्तिगत र राजनीतिक क्षेत्रमा समर्पित भएर निर्णय गरेको देखिन्छ ।

यस्ता कार्यले विद्यार्थीका समस्याको उचित सम्बोधन गर्न सक्दैन । यसले स्ववियु विकृत र अराजकताको दिशातर्फ लम्किन्छ । यस्ता क्रियाकलाप र त्रिवि तथा त्रिविका आन्तरिक प्रशासनका विभिन्न कार्यक्रममा हिस्सेदारी खोज्दा स्ववियुको अस्तित्वमाथि बेला बखत औंला उठ्ने गरेको छ । अहिलेको स्ववियु लोभ, राजनीतिक चलखेल र व्यक्तिगत प्रभावमा नपरी काम गर्न सक्ने कुशल हुनुपर्छ ।

विद्यार्थी पुस्ताको चाहना राजतन्त्रको अन्त्य, गणतन्त्र नेपालको स्थापना, संविधानसभाबाट संविधान घोषणा, संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, समावेशी प्रतिनिधित्व, समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली, स्वास्थ्य, शिक्षा, रोजगारमा जनताको मौलिक अधिकार सुनिश्चित भएको चाहना थियो । त्यसैले आमूल परिवर्तनका नयाँ क्षितिज हेर्ने सपना बोकेर विद्यार्थी सधैं परिवर्तनको अग्रमोर्चामा उभिए । त्यही संघर्षले धेरै उपलब्धिको प्राप्ति भयो । तर, हामीले इतिहासको जग बलियो पार्न सकेका छैनौं ।

अर्को कुरा देश विकासका आधार पहिचान गरी सरकारले ल्याएको शैक्षिक प्रमाणपत्रका आधारमा विना ब्याज ऋण उपलब्ध गराएर विदेशिंदो धन–जनलाई स्वदेशमै रहने वातावरण सिर्जना गरिनुपर्छ । शिक्षामा २५ प्रतिशत बजेट छुट्याउनुपर्छ । उच्चस्तरीय शिक्षा आयोगको प्रतिवेदन कार्यान्वयन गरिनुपर्छ । संघीय शिक्षा ऐन आयोगको प्रतिवेदनका आधारमा ल्याउनुपर्छ । माध्यमिक तहसम्म शिक्षामा निजीकरण उन्मूलन गरी सम्पूर्ण शिक्षा राज्यले जिम्मा लिनुपर्छ ।

विद्यमान शैक्षिक बेरोजगारको समस्यालाई हल गर्न रोजगारका अवसर सिर्जना गर्ने र आत्मनिर्भर, उद्यमशील काममा जोड दिन सरकारलाई वातावरण मिलाउन दबाब दिनुपर्छ । नपढेका युवा कतार, साउदी र पढेका युवा अस्ट्रेलिया, अमेरिका लाग्ने विकराल अवस्था छ । त्यसलाई बेलैमा मनन् गर्नुपर्छ ।

विश्वविद्यालय केवल सैद्धान्तिक ज्ञानका पाठशाला बनेका छन् । तिनलाई चाँडोभन्दा चाँडो प्रयोगात्मक पद्धतिमा ढाल्नै पर्छ । देशको जिम्मेवार नागरिक र सबैभन्दा सक्रिय जनशक्ति विद्यार्थीले विकृतिको सफाइको सुरुआत आफ्नै कलेजबाट गर्न सके, चुनिएका प्रतिनिधिले पनि कुनै नेताप्रति नभई विद्यार्थीप्रति उत्तरदायी भई काम गर्न सके विश्वविद्यालयमा स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको सान्दर्भिकता सिद्ध हुनेथियो । सिंगो विद्यार्थी आन्दोलनको औचित्यमाथि प्रश्न उठेको बेला तब मात्र विद्यार्थी आन्दोलनको उपज परिवर्तन संस्थागत भएको मानिने छ ।

क्याम्पस प्रमुखदेखि विश्वविद्यालयका पदाधिकारी खुला प्रतिस्पर्धाबाट नियुक्त गरिनुपर्छ । विश्वविद्यालयका भौतिक पूर्वाधार महिला र अपाङ्गमैत्री बनाइनुपर्छ । शैक्षिक क्यालेन्डर निर्माण गरी उक्त क्यालेन्डरको तालिकामा एक मिनेट पनि तल–माथि नहुने गरी शतप्रतिशत कार्यान्वयन साथै प्रयोगशाला, अध्यापन कक्षाहरू र तिनमा प्रयोग हुने सामग्री र प्रविधिलाई समयानुकूल अद्यावधिक गर्नुपर्छ । विश्वविद्यालयमा रहेको छात्र–छात्रावासको क्षमता वृद्धि र स्तरोन्नति गरिनुपर्छ ।

विज्ञको परामर्श अनुसार साइबर सुरक्षाको अधिकतम प्रत्याभूति गरेर सूचनाप्रविधिको प्रयोग मार्फत प्रशासनिक प्रक्रिया र गतिविधि सुव्यवस्थित गरेर झन्झटरहित, लाइनरहित र पूर्ण रूपले डिजिटल गर्नुपर्छ ।

स्नातकतह देखि नै विद्यार्थीलाई अनुसन्धानमा प्रोत्साहन गर्ने, अनुदान र सुपरीवेक्षकको व्यवस्था गर्ने, प्राध्यापकले विश्वविद्यालयको स्रोतमा गर्ने अनुसन्धानमा निश्चित अनुपातमा व्यवस्थित मापदण्ड निर्धारण गरेर स्नातकोत्तर तह र विद्यावारिधि तहका विद्यार्थीको अनिवार्य समावेश गर्नुपर्नेमा राज्य जिम्मेवार बन्नुपर्छ ।

विद्यार्थीहरूलाई अनुसन्धानमा रुचि जागृत गर्न र सहायता प्रदान गर्न रिसर्च मेन्टरसिप कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्ने, वार्षिक रूपमा विश्वविद्यालयस्तरीय, राष्ट्रस्तरीय र अन्तर्राष्ट्रस्तरीय अनुसन्धान संगोष्ठी आयोजना गर्नुपर्ने, विश्वविद्यालयमा पूर्णकालीन विद्यावारिधि अध्ययनरत विद्यार्थीलाई रिसर्च इन्टर्नसिप र टिचिङ असिस्टेन्टसिपको व्यवस्था गर्नुपर्ने, अनलाइन भाइवा, प्राध्यापकले विद्यार्थी र विद्यार्थीले प्राध्यापकलाई माक्स दिने प्रणालीको सुरुआत गर्नुपर्ने, आन्तरिक मूल्यांकन र थेसिसका नाममा छात्रामाथि हुने दुव्र्यवहार अन्त्य गर्नुका साथै विश्वविद्यालय र यस मातहतका क्याम्पसमा सेनिटरी प्याडको सुलभ व्यवस्था गर्नुपर्ने, त्रिवि सेवा आयोगले प्रत्येक ६÷६ महिनामा भ्याकेन्सी खोलेर सक्षम र सबल जनशक्ति विश्वविद्यालयमा भित्र्याउनुपर्ने स्ववियुको जोडदार माग हुनुपर्छ ।

शैक्षिक लेखन तथा अनुसन्धान कौशल विकास गर्न जर्नल व्यवस्थित गर्नुपर्ने, जर्नललाई प्रोत्साहन गर्न, प्रवर्धन गर्न र मर्यादित बनाउन जर्नल प्रकाशन समिति गठनमा मापदण्ड निर्धारण गर्ने र विश्वविद्यालयको स्रोतमा प्रकाशन हुने जर्नलका प्रकाशन सामग्रीमा कम्तीमा ४० प्रतिशत विद्यार्थीको प्रत्यक्ष सहभागिता गर्नुपर्ने, विश्वविद्यालयमा हुने र बाहिर हुने अनुसन्धान कार्यशाला र गोष्ठीमा प्राध्यापकसँगै विद्यार्थीको अनिवार्य सहभागिता गर्नुपर्ने र सो सम्बन्धी स्पष्ट कार्यविधि निर्माण गर्नुपर्नेमा विद्यार्थी आवाज एक हुनुपर्छ ।

देश–विदेशमा उपलब्ध अनुसन्धान कोषमा आम विद्यार्थीको पहुँच सुनिश्चित गर्न आवश्यक अभिमुखीकरण सञ्चालन गर्नुपर्ने र विश्वविद्यालयमा पूर्णकालीन कार्यरत प्राध्यापकले कुनै पनि निकायमा अनुसन्धान प्रस्ताव पेश गर्दा अनिवार्य विद्यार्थी सहभागिता गर्नुपर्ने, जटिल सामाजिक चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न, शैक्षिक विषयहरू र अनुसन्धान क्षेत्रहरूमा सहकार्यलाई प्रोत्साहन गर्न केन्द्रित अन्तरविषय अनुसन्धान केन्द्रहरू वा संस्थानहरू स्थापना गर्नुपर्ने र हाल रहेका अनुसन्धान केन्द्रहरूलाई व्यवस्थित गर्नुपर्ने, स्नातक तहबाटै पाठ्यक्रमहरूमा अनुसन्धानलाई जोड्ने रणनीति अख्तियार गर्नुपर्ने, विश्वविद्यालयमा भएका रिसर्चको ज्ञान हस्तान्तरण गर्न र विशेष तालिम र क्षमता विकास वा अन्य किसिमको अवसर मार्फत प्राप्त ज्ञान हस्तान्तरण गर्न आवश्यक नीतिगत व्यवस्था गर्नुपर्नेमा सरकार जिम्मेवार बन्नुपर्छ ।

विश्वविद्यालयले आफ्नो औद्योगिक सम्बन्ध सुदृढ गर्न आवश्यक संयन्त्र निर्माण गर्नुपर्ने र सो माध्यमले उद्योग विश्वविद्यालयको सहकार्यलाई प्रोत्साहन गरेर प्रयोगात्मक ज्ञान, रोजगारी अभिवृद्धि र नवप्रवर्तनलाई बढावा गर्नुपर्ने, उद्योग प्रायोजित अनुभव बटुल्ने र सिक्ने परियोजनामा विद्यार्थीलाई जोड्न र लाभान्वित गर्न हरेक संकायमा संयन्त्र निर्माण गर्नुपर्नेमा सरोकारवाला जिम्मेवार बन्नुपर्छ ।

नेपालका उद्योग, श्रम बजारको अध्ययन गरेर सान्दर्भिक सीप, ज्ञान विद्यार्थीमा सुनिश्चित गर्न उद्योग र बजारका आवश्यकता अनुरूप शैक्षिक कार्यक्रम, पाठ्यक्रम र प्रशिक्षणको सह–विकास गर्न साझेदारीमा आधारित कार्यक्रम गर्नुपर्छ, एउटा सेमेष्टरमा कम्तीमा ६ जाना गेस्ट लेक्चरको व्यवस्था गर्नुपर्ने र वार्षिक कार्यक्रममा सोही अनुपातमा गेस्ट लेक्चर व्यवस्था गर्नुपर्ने । गेस्ट लेक्चरका सम्बन्धमा स्पष्ट र फराकिलो नीति अवलम्बन गरिनुपर्छ ।

विद्यार्थीको व्यावसायिक दक्षता, उद्योगको ज्ञान र आवश्यक सीपहरू अभिवृद्धि गर्न उद्योग केन्द्रित कार्यशाला, सेमिनार र सीप विकास कार्यक्रम नियमित रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्ने, रोजगार महोत्सव, इन्टर्नसिप र प्लेसमेन्ट सपोर्ट, करियर मेला लगायत सिर्जनात्मक कार्यक्रम नियमित रूपमा योजना गर्नुपर्ने, डिजिटल प्रविधिका माध्यमले केन्द्रीकृत व्यवस्थापन, सूचना तथा अनुगमन प्रणाली विकास गर्नुपर्ने विषय स्ववियुले उठाउनुपर्छ ।

विश्वविद्यालयको प्रयोगमा रहेका सम्पूर्ण सफ्टवेयर र डिजिटल सर्भिसेसको सेक्युरिटी अडिट गर्नुपर्ने, एकीकृत सफ्टवेयरमा सबैलाई जोड्ने र केन्द्रीकृत व्यवस्थापन, सूचना तथा अनुगमन प्रणालीलाई प्रयोगकर्ता मैत्री बनाउनुपर्ने, कार्यसम्पादनमा आधारित मूल्यांकन पद्धतिको नीतिनिर्माण गरी प्राध्यापकदेखि कर्मचारीसम्मको श्रेणीगत सूचीकरण गर्नुपर्ने, विश्वविद्यालयमा स्टाफ कलेज सञ्चालन गरेर आवद्ध र कार्यरत सम्पूर्ण अध्यापक, कर्मचारीको नियमित प्रशिक्षण, व्यावसायिक विकास तालिमको व्यवस्था गर्नुपर्नेमा सरकार जवाफदेही बन्नुपर्छ ।

विश्वविद्यालयको निर्णय प्रक्रियालाई सहभागितामूलक, सरल र विकेन्द्रित गर्नुपर्ने, विश्वविद्यालयका पदाधिकारीको भूमिका, जिम्मेवारी र निर्णय प्रक्रियालाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गरेर सरोकारवालाहरूको सहभागिता र सहकार्य मार्फत प्रशासन संरचनामा पारदर्शिता र जवाफदेहिता अभिवृद्धि गर्नुपर्ने, विद्यार्थी, संकाय, कर्मचारी र विश्वविद्यालय समुदायका अन्य सदस्यहरू बीचको मतभेद, विवाद, गुनासो र द्वन्द्वलाई निष्पक्ष र समयमै सम्बोधन गर्न प्रभावकारी द्वन्द्व समाधान संयन्त्र र गुनासो सुनुवाइको व्यवस्था गर्नुपर्नेमा सरकारको ध्यान पुगेको देखिंदैन ।

यी सबै विषय स्ववियुको प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ र सरोकारवाला निकायलाई सफल कार्यान्वयनका लागि झकझक्याउनुपर्छ । त्यसपछि शिक्षा क्षेत्रमा परिवर्तन हुनुका साथै स्ववियु उद्देश्य सार्थक हुनेछ ।

लेखक शंकरदेव क्याम्पसका स्ववियु सचिव हुन् ।