राष्ट्रपति चुरे कार्यक्रमको जालझेलले एउटा विपन्न परिवारको उठिबास 

१ असोज जनकपुरधाम । २०८० वैशाख पहिलो साता सर्लाही चक्रघट्टा गाउँपालिका–३ सुन्दरपुर नजिक ढेंग्रे खोलाको तटबन्धका लागि स्थानीय रञ्जु साहको अध्यक्षतामा सात सदस्यीय उपभोक्ता समिति गठन भयो । राष्ट्रपति चुरे तराई मधेश संरक्षण विकास समिति कार्यक्रम इकाइको पत्र अनुसार वडा कार्यालयको सूचना बमोजिम भेला बसेर सो समिति बनेको थियो ।

यसरी रामजानकी नदी नियन्त्रण उपभोक्ता समिति गठन भएपछि रञ्जुको परिवारमा खुसी छायो । कन्टिजेन्सी सहित २६ लाख ३१ हजार ४६३ रुपैयाँमा तटबन्धको काम हुने भएपछि श्रम लगानी गर्न पाइने र त्यसबाट केही आम्दानी पनि हुने आशाले रञ्जुका श्रीमान् विजय मक्ख भए ।

‘श्रीमती उपभोक्ता समितिको अध्यक्ष भएर तटबन्धको काम गर्दा केही कमाइ पनि होला भनेर खुसी भयौं । वैशाख पहिलो साता उपभोक्ता समितिसँग इकाइले काम सम्झौता गर्‍यो । उधारो माटो, ढुंगा र तारजाली ल्याएर धमाधम काम अघि बढायौं’, विजय भन्छन् ।

विजयका अनुसार २०८० जेठमा इकाइले ७ लाख पेश्की दियो । उपभोक्ता समितिले असार १५ गतेसम्म लखनदेही नदी प्रणालीको ढेंग्रा नदीको झोलुंगे पुलको उत्तरपश्चिमतर्फ सम्झौता बमोजिम डेढ सय जालीमा तटबन्धको काम गर्‍यो । जसको अहिलेसम्म भुक्तानी भएको छैन ।

तटबन्धको काम गर्दा विजयले उठाएको ऋण, उधारोले परिवारमा कलह बढ्यो । कलहले उपभोक्ता समिति अध्यक्ष रहेकी रञ्जुको गत माघमा हृदयघात भयो । सगोल परिवार ऋण, मनमुटाव र तनावको दलदलमा फसेको आमा लाछोदेवी गुनासो पोख्छिन् ।

तटबन्धको काम हाम्रो घरमा काल भयो । दुई पैसा कमाइको लोभमा फसेर हाम्रो घर बर्बाद भयो । बुहारीलाई हृदयघात भयो’, विजयकी वृद्ध आमा लाछोदेवीले हामीसँग पीडा पोखिन् । शुक्रबार मध्याह्न विजयको घर पुग्दा वृद्ध बुबाआमा योगनारायण र लाछोदेवी घरको सानो किराना पसलमा बसेका थिए ।

बुबा योगनारायणका तीन छोराको सगोल परिवार छ तर घरमा अन्य कोही थिएन । बारम्बार उधारो ताकेताको कारण विजय केहीबेर अघि ढुंगा व्यवसायीलाई भेट्न बरहथवा निस्केका थिए । हृदयघातपछि विजयकी श्रीमती रञ्जु गएको माघदेखि दिल्लीमा उपचाररत छिन् ।

दिल्लीमै बसिरहेका सालाको डेरामा उनका दुई छोराछोरी छन् । पारिवारिक खटपटले विजयका दुई भाइको परिवार आफ्नै पाराले बसिरहेका छन् । सानो किराना पसल, दूध डेरी र कुटानी–पिसानी मिलको भरमा वृद्ध आमाबुबाले घर धानेका छन् ।

योगनारायणका अनुसार विजयको छोराछोरीको पठनपाठन प्रभावित भयो । मामाले दिल्ली बोलाए । ऋण, कलह र तनावले घर नर्क झैं बनिसकेको छ ।

१५ असारसम्म काम सम्पन्न गरे पनि योजनाका साइट इन्चार्ज तत्कालीन सव–इन्जिनियर रामईश्वर साहले समयमा मूल्यांकन नगर्दा भुक्तानी नभएको विजयको गुनासो छ । नजिकै चक्रघट्टा गाउँपालिका १ स्थित लखनदेही नदी तटबन्धको योजनाको निरीक्षण र मूल्यांकनमा सव–इन्जिनियर रामईश्वर पटक–पटक पुगे ।

‘छेउकै वडाको नदीमा तटबन्ध योजना हेर्न कतिपटक आए । मैले कैयौं पटक आग्रह गर्दा आजभोलि भन्दै बजेट फ्रिज गराइदिए’ विजय आक्रोश पोख्छन्, ‘दुई पैसा कमाइ हुने लोभमा हामीलाई फँसायो ।’ सव–इन्जिनियरको स्वार्थ पूरा नहुँदा आफूलाई फँसाएको विजयको गुनासो छ ।

‘सव–इन्जिनियर रामईश्वरले यो काम ठेकेदारलाई दिन आग्रह गरे । हामीले आफैं श्रमदान गरी काम गर्दा दुई पैसा बचत हुन्छ भनेर अस्वीकार गर्‍यौं’ विजय सुनाउँछन्, ‘नजिकै लेखनदेही नदीमा नामको उपभोक्ता समिति बनाएर उसले आफ्नो ठेकेदार नागेन्द्र मार्फत काम गराए । समयमै सबैथोक गरी भुक्तानी गरायो । हाम्रो चाहिं अल्झायो ।’

तत्कालीन सव–इन्जिनियर रामईश्वरले आर्थिक वर्षको असार मसान्तमा काम अनुसारकै सात लाख भुक्तानी गरेको दाबी गरे । ‘असारमा सबै कामै गरेका थिएनन् । जति काम गरेका थिए त्यसको भुक्तानी भयो’ उनले भने, ‘साइट भिजिट गर्न आएन भन्ने कुरा झुटो हो । मैले ठेकेदार मार्फत काम गराउनुस् भनेको पनि होइन । विजय आफ्नै कारणले मनपरी र बढी काम गरेर फँसेका छन् ।’

विजयले ३६ प्रतिशत चर्को ब्याजदरमा गाउँघरबाट ऋण काढेर मजदुरको ज्याला, जाली, ढुंगा, माटो ल्याएका व्यवसायीको केही रकम तिरेका छन् । केहीको बाँकी छ । सगोल सम्पत्तिको नाममा चारकट्ठा खेत र दुईकट्ठा घडेरी मात्र रहेका उनको परिवारमा यसले कलह भएको छ ।

योजना इकाइले आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा बाँकी भुक्तानी दिने आश्वासन दियो । गरेकै काममा थपथाप गरिदिनु भनेर इकाइले ३२ लाख २२ हजार ९४० रुपैयाँ २० पैसाको अर्को नयाँ योजनाको सम्झौता रामजानकी नदी नियन्त्रण उपभोक्ता समितिसँग गर्‍यो ।

२१ भदौ २०८० मा गरेको सम्झौतामा यस अघिकी उपभोक्ता समिति कोषाध्यक्ष फुलबन्तीलाई अध्यक्ष राखियो । २५ असार २०८१ भित्र काम सम्पन्न गर्ने गरी इकाइले गरेको सम्झौता पत्रमा तत्कालीन इकाइ प्रमुख उपसचिव शिवकुमार पोखरेलको हस्ताक्षर छ । सम्झौताले विजयमा बाँकी भुक्तानी हुने आशा पलायो । तर धेरै दिन टिक्न सकेन ।

असोजमा तत्कालीन इकाइ प्रमुख पोखरेल उदयपुर भू तथा जलाधार कार्यालय र सव–इन्जिनियर रामईश्वरको जनताको तटबन्ध कार्यालय सर्लाहीमा सरुवा भएर गए । नयाँ इकाइ प्रमुखका रूपमा जनकपुरका मिथिलेश महतो आए ।

विजयको उपभोक्ता समितिसँग गरेको सम्झौता अनुसारको कार्यक्रम नै सो आर्थिक वर्षमा स्वीकृत नरहेको पाइयो । ‘म आउँदा सम्झौताको न त दर्ता चलानी थियो, न स्वीकृत कार्यक्रम । यो प्रक्रिया अनुसार काम र भुक्तानी हुँदैन’, प्रमुख महतो भन्छन् ।

तत्कालीन सव–इन्जिनियर रामईश्वर नयाँ कामको लागि सो उपभोक्ता समितिसँग पुनः आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा सम्झौता गरेको बताउँदै आफूहरूको सरुवा भएपछि केही थाहा नभएको तर्क गर्छन् ।  तत्कालीन इकाइ प्रमुख शिव पोखरेल अघिल्लो वर्षको भुक्तानी काम अनुसार नै गरेको दाबी गर्दै पछिल्लो आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा गरेको अर्को सम्झौतामा त्रुटि भएको स्वीकार गर्छन् ।

‘उपभोक्ता समिति धेरै कार्यालयमा आएपछि पुनः रामजानकी उपभोक्ता समितिलाई नयाँ योजनाको सम्झौता गर्‍यौं । सम्झौतामा सव–इन्जिनियर रामईश्वरले कागजात तयार गरेर दिए । मैले नहेरी हस्ताक्षर गरें । त्यसमा मेरो त्रुटि भएको छ’, तत्कालीन प्रमुख पोखरेल भन्छन् ।

नयाँ योजनामा पनि समस्या परेपछि विजय तनावमा परेका छन् । जबकी विजय सँगसँगै भदौमा नयाँ सम्झौता गरेको चक्रघट्टा गाउँपालिका १ मै अघिल्लो आर्थिक वर्षमा भएको नदी स्तरीकरणको काममा केही थपेर तत्कालीन प्रमुख र सव–इन्जिनियरले प्रकटनाथ लखनदेही नदी नियन्त्रण उपभोक्ता समितिलाई २०८० असोजमै २५ लाख ४९ हजार रुपैयाँ भुक्तानी गरेका थिए ।

त्यसअघिकै तटबन्धमा गरेको ऋणले विजयले सगोलको सम्पत्तिबाट दुई कट्ठा खेत र ६ धुर घडेरी करिब ५ लाखमा बेचेर केही उधारो र उपचार खर्च तिरेका छन् । चर्को ब्याजको ऋणको भारीले परिवार थिचिंदै गएको छ । उधारोको ताकेताले कहिलेकाहीं विजयलाई मोबाइल स्वीच अफ गरेर लुक्नुको विकल्प हुन्न ।

‘ऋण त छँदैछ, उधारोको ताकेताले कहिलेकाहीं स्वीच अफ नगरी हुन्न । घडेरी बेच्दा आएको ५ लाखले केही उधारो तिरें र श्रीमतीको उपचारमा लगाएँ । उपचारमा अझ थप पैसा चाहिन्छ’ विजय भन्छन्, ‘यसअघि कहिल्यै पनि उपभोक्ता समितिबाट काम गरेका थिएनौं । पहिलो चोटिमै हामीलाई यसरी फँसायो । घर नै नर्क बनायो ।’

वडा नम्बर ३ का वडाध्यक्ष दिनेश साहले पनि इकाइले तटबन्धको काम गराई भुक्तानी नदिएर विजयको गरिब परिवारलाई दलदलमा फँसाएको गुनासो गरे । उनले भने, ‘गरिब मान्छे, जसोतसो काम गर्‍यो । तर भुक्तानी नदिंदा तनावले श्रीमतीलाई हर्टअट्याक भयो । खेत बेचेर उपचार गराइरहेका छन् ।’

भुक्तानी नदिंदा बिचल्लीमा कामदार

आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा रौतहटको गुजरा नगरपालिका ३ धन्सार खोलामा तटबन्धको काम गराएर इकाइ जनकपुरले उपभोक्ता र ठेकेदारलाई फँसाएको थियो । राजकुमार पहरी अध्यक्ष रहेको झोलुंगे पुल उपभोक्ता समितिले झोलुंगे पुलको दक्षिणतर्फ अढाइ सय मिटर तटबन्ध गरेको थियो ।

त्यो काम स्थानीय ठेकेदार घनश्याम कार्कीले गरेका थिए । उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष पहरीका अनुसार सव–इन्जिनियर रामईश्वरको आश्वासनमा ४२ लाख लाग्ने काम पछि भुक्तानी हुने भन्दै काम अघि बढाउन भने ।

ठेकेदार कार्कीका अनुसार डेढ सय मिटर काम गरेर सम्झौता गर्न पुग्दा अढाइसय मिटर काम गर्न सव–इन्जिनियर रामईश्वरले कर गरे । भने अनुसारकै काम गरेर असारमा ८० मिटरको मात्र सम्झौता गरी ११ लाख २५ हजार रुपैयाँ भुक्तानी दिएको कार्की बताउँछन् ।

‘सुरुमा अढाइ सय मिटर काम गर्न भन्यो । गरेपछि मात्रै ८० मिटरको सम्झौता गरी भुक्तानी दियो । ड्याम बनाउन, तारजाली, ढुंगा र मजदुर गरी ३४ लाख रुपैयाँ मेरो खर्च भएको छ । साउन दोस्रो सातामै नयाँ सम्झौता गरेर भुक्तानी गरिदिने भन्यो । पछि रामईश्वर र प्रमुखको सरुवा भयो । हामी समस्यामा पर्‍यौं’, ठेकेदार कार्कीले आक्रोश पोखे ।

उनको त्यो भुक्तानीको बाटो बन्द भइसकेको छ । विधि प्रक्रियाले काम नभएकाले भुक्तानी दिन सक्ने अवस्था नरहेको इकाइ प्रमुख महतो बताउँछन् । भुक्तानी नपाएर उपभोक्ता समिति र ठेकेदार तनावमा छन् । उनीहरू बोर्डसम्म पुगेर हारगुहार गरे पनि भुक्तानी पाउने कुनै छाँटकाँट छैन ।

‘हामीले बोर्डका अध्यक्ष किरण पौडेलसम्म पुगेर समस्या राख्यौं । उहाँले बोर्ड सदस्य सुनिता ढकाल र कर्मचारी नयनबहादुर तामाङलाई फिल्ड निरीक्षणमा पठाउनुभयो । निरीक्षणपछि पनि कुनै समाधान भएन । पछि भुक्तानी नहुने भनियो’, ठेकेदार कार्कीले भने ।

पैसा नदिंदा उधारोमा ल्याएको तारजाली, ढुंगा व्यवसायी र मजदुरबाट पटक–पटक गालीबेइज्जती सहनु परेको ठेकेदार कार्कीको गुनासो छ । ‘दिएको चेक बाउन्स भएर लफडा हुने गरेको छ । गालीबेइज्जती हुन्छ । म ऋणमा डुबेको छु’ कार्की चेतावनी दिन्छन्, ‘अब कुनै उपाय नभए म तारजाली र ढुंगा उखेलेर लैजान्छु ।’

उपभोक्ता समिति अध्यक्ष पहरीले काम भए पनि भुक्तानी नदिंदा समिति सहित ठेकेदार ठूलो समस्यामा परेको बताए । ‘नदी उकास जग्गा छ । तटबन्धले धेरै जग्गा–जमिन जोगिएको छ । एकदम राम्रो काम भएको छ । तर भुक्तानी नदिएर सव–इन्जिनियर रामईश्वरले सबलाई फँसाए’, पहरी भन्छन् ।

यता सव–इन्जिनियर साहले आफूले मौखिक आदेशमा काम नगराएको दाबी गरे । उनले भने, ‘मैले मौखिक आदेशमा काम गराएकै छैन । जति काम भएको थियो त्यति सम्झौता गरेर भुक्तानी दियौं । भुक्तानी पाउने लोभमा उनीहरूले आफै बढी काम गरे ।’

सव–इन्जिनियर रामईश्वरका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा इकाइले सञ्चालन गरेको १५० मध्ये १०३ योजना सञ्चालन गरेको इकाइको ‘एक्टिभिटी प्रोफाइल’ मा उल्लेख छ । राष्ट्रपति चुरे इकाइ जनकपुरको धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, रौतहट र सिन्धुली जिल्ला कार्यक्षेत्र रहेको छ ।

समितिका बोर्ड सदस्य शशिकुमार शर्माले स्थलगत निरीक्षण र अध्ययन गरी तयार गरेको प्रतिवेदनमा सो आर्थिक वर्षमा ५ करोड २४ लाख ३२ हजार रुपैयाँ अनियमितता भएको ठहर गरेको छ । २०८० फागुनमा उनले बोर्डमा पेश गरेको प्रतिवेदन आन्तरिक भन्दै अहिलेसम्म लुकाएर राखिएको छ ।