‘नेपाली समाजलाई चाहिएको छ कबीर शिक्षा’

केही समयअघिसम्म नेपाली समाजमा समेत सन्त कबीरका दोहा भजन गाउँदै हिँड्ने साधुहरुको संख्या ठूलै थियो। अचेल त्यो संख्या त पहिलेभन्दा निकै घटेको छ। यस्तै बेलामा सन्त कबीर र पत्नी लोईबीचको अमर प्रेमकथा भर्खरै हिन्दीबाट नेपाली भाषामा अनुवाद भएको छ। नागरिक अधिकारकर्मी तथा लेखक पवन थापाले अनुवाद गरेको यो पुस्तकका आधिकारिक लेखक प्रताप सोमवंशी हुन्। लोईबाहेक चारवटा कृति यसअघि नै लेखिसकेका सोमवंशी भारतको अखबार हिन्दुस्तान दैनिकका म्यानेजिङ एडिटर हुन् । उनी यसअघि हिन्दुस्तानका कार्यकारी सम्पादक थिए।

भर्खरै कलिङ्गा लिटरेरी फेस्टिभल दौरान काठमाडौं आएका बेला उनै पत्रकार तथा लेखक सोमवंशीसँग अनलाइनखबरले सन्त कबीर र लोईको पुस्तकलाई नेपालीमा ल्याउनुको उद्देश्य अनि नेपाल तथा भारतजस्ता समाजमा उनका विचारले कस्ता अर्थ राख्छन् भनी जिज्ञासा राखेको थियो । साथै नेपाली र भारतीय साहित्य तथा वाङ्मयको आगामी सहकार्य कस्तो हुनुपर्छ भन्नेमा यो अन्तर्वार्ता केन्द्रित छ । लोईका लेखक प्रताप सोमवंशीसँग बसन्त बस्नेतले गरेको यो अन्तर्वार्ता :

 नेपालमा पनि सन्त कबीरका विचारहरु प्रचलनमा छन् । यहाँ कतिपय साधुहरुले कबीरका भजन गाउने गर्छन् । तपाईंले उनै कबीर र पत्नी लोईको जीवनदृष्टिलाई पुस्तकमा लेख्नुभएको रहेछ। अब यो नेपालीमा पनि प्रकाशित भएको छ । तपाईंलाई लोईको आँखाबाट कबीरको जीवन, अनि समाजलाई हेर्ने पृष्ठभूमि कसरी तयार भयो ?

मैले स्कुलका किताबहरुमा कबीरको बारेमा पढेको थिएँ । उनले रचना गरेका दोहाहरु याद गरेँ, तर त्यस बेला कन्ठ पारेर घोक्नेबाहेक ती पंक्तिहरुको अर्थ खुल्दैनथ्यो । कबीरलाई बुझ्न त लामै समय लाग्यो। अब म कबीरलाई अलिअलि बुझ्ने हुँदैछु । कहिलेकाहिँ कुनै विषयलाई बुझ्नका लागि पनि एउटा मार्ग बनाउनुपर्ने रहेछ।

मैले लोई नाटकलाई कबीर बुझ्ने मार्ग बनाएँ । मलाई लाग्यो, म जति लोईको खोजीमा डुब्दै जान्छु, त्यति नै कबीरलाई बुझ्दै जान्छु । यहाँ तपाईंले बुझ्नुपर्ने के छ भने लोई केवल कबीरकी पत्नी होइनन, उनी त स्वतन्त्र नारी हुन् जोसँग कबीरले ६५० वर्ष पहिले नाता गाँसेका थिए । उनी लोईसँग समय बिताएका थिए ।

तपाईंले कबीर र लोई अनि कतिपय धार्मिक मठाधीशहरुबीचको बहसलाई पुस्तकमा बलियो ढंगले प्रस्तुत गर्नुभएको रहेछ । जबकि त्यो बेला हिन्दु, मुस्लिम अनि अरु धर्मसमेतको दबदबा थियो । धार्मिक मान्यतामाथि प्रश्न गर्नै कठिन थियो । कबीरले त्यो सबै कसरी सामना गरेका थिए ?

कबीर त्यो बेला खडा थिए, जुन बेला भारतमा इस्लाम धर्म प्रवेश गरिसकेको थियो । हिन्दू धर्ममा पनि अन्धविश्वास, पाखण्ड र थुप्रैखाले कुरीति व्याप्त थिए । जहाँ यस्ता गन्धहरु फैलिएका थिए, कबीर त्यसैलाई सफा गर्नुपर्छ भन्ने ठान्थे । उनी पुजापाठ, भक्ति, रोजा नमाजभन्दा पर हटेर ईश्वरसँगै आत्मिक संवाद गर्ने सोचाई राख्थे ।

उनले यो विचार धेरैमा फैलाए । त्यसैले कबीर खाली धर्माधिकारीको विरोधमात्रै गर्दैनथे बरु विकल्पमा आवाज दिन्थे । उनी ईश्वरसँग अन्तक्र्रिया गर्न सकिन्छ भन्ने ठान्थे, केवल भक्ति होइन । मलाई कबीरको त्यो पक्ष मन पर्यो, जसलाई किताबमा उल्लेख गरिएको छ ।

म के ठान्छु भने, आजको आधुनिक र व्यस्त समयमा भारतमात्रै होइन, नेपाली समाजले समेत सन्त कबीरका व्यावहारिक शिक्षालाई राम्रोसँग पढ्नुपर्छ । हाम्रो समाजलाई काम लाग्ने शिक्षाहरु कबीरले दिएका छन् । लोईले भनेका कुराहरु पनि निकै गहिरा छन् । त्यहाँ महिलाको मुक्ति पाउने चाहना, गृहस्थीमा चाहिने स्वतन्त्रता र त्यसको मानसिक अभ्याससमेत वर्णन छ ।

कबीर र उनकी पत्नीका बारेमा लेखिएको तपाईंको पुस्तकले नेपाल यात्रा गर्ने श्रेय चाहिँ कसरी पायो ?

यो श्रेय मलाई भन्दा पनि पवन थापाजीलाई जान्छ, जसले हिन्दीमा लेखिएको पुस्तकलाई नेपाली पाठकमाझ पुर्‍याउनुभयो । अहिलेसम्म यो किताब हिन्दीका अलावा उर्दुमा पनि आइसकेको छ । अब नेपाली पनि भएको छ । नेपालसँग त हाम्रो समाज, रहन-सहन, परिवेश एकै किसिमको छ ।

कबीर यसकारण अझै बढी प्रासंगिक छन् हाम्रो समुदायमा । उनी जुनखाले जातिवाद, भेदभाव, कुरीतिको विरोधमा आवाज उठाउँछन्, त्यो समस्या भारतका साथसाथै नेपालमा पनि व्याप्त छ । हाम्रा विशेषता पनि एकै खालका छन् । हाम्रो भाषाको बान्की एकै खालको छ । लिपि त उस्तै नै छ । थोरै शब्द जानियो भने नेपाली भाषा जानेकै बराबर हुन्छ । त्यसैले पवनजीले यो किताब नेपाली पाठककहाँ दिलाउनुभएको छ ।

पत्रकार भएर सिर्जनात्मक लेखनका लागि समय कसरी छुट्याउनुहुन्छ ? कतिखेर निस्कन्छ तपाईको व्यस्तताबीचको फुर्सदको समय ?

मलाई मानिसहरु कसरी पत्रकारिता र लेखनलाई एकसाथ सँगै लगेर अघि बढ्न सकेका छौ भनी अचम्भित हुँदै प्रश्न गर्छन् । खासमा सत्य के हो भने मेरा दुई आँखामध्ये एक आँखा साहित्य हो, अर्को पत्रकारिता । दुवै आँखा उघारेपछि मात्रै म स्पष्ट देख्न सक्छु ।

मलाई पत्रकारितामा देखेका भोगेका कतिपय अनुभव साहित्यमा लेख्न काम लाग्छन् । अनि मसँग भएको साहित्यको चेतनाले सूचना र समाचारहरुको गहिराई बुझ्न मद्दत गर्छ । म पत्रकार हुन्थिनँ भने साहित्यमात्रैको भरमा जीवनका अनुभव बुझ्न सक्दिनथेँ । अनि साहित्यलेखन पनि खासै रुचिकर हुन्थेन होला ।

त्यसपछि रह्यो समयको कुरा । मैले मजाकमा भन्ने गरेको छु – साराका सारा काम भ्याउने भनेकै तिनै व्यस्त मानिसहरु हुन्, जो फुर्सदमा छन्, ती त यत्तिकै फाल्तुमा दिन कटाइहाल्छन् ।

उसोभए यो व्यस्ततामा अचेल के लेख्दै हुनुहुन्छ ?

म एउटा उपन्यास लेखिरहेको छु । त्यो १५० सालअघिको समयरेखामा आधारित छ । अहिले म मस्यौदा लेख्ने क्रममा छु । त्यसपछि कबीरकै जीवनबारे एउटा उपन्यास लेख्न मन छ । कबीरको आधुनिक आत्मकथा पनि लेख्छु । मेरा कविताको संग्रह पनि छापिन्छ त्यस बीचमा ।

तपाईं सत्य घटना र विचारमा आधारित पत्रकारिता गर्नुहुन्छ । तपाईंलाई उपन्यास नै किन चाहियो ?

म फिक्सनलाई सत्यकै सरह हेर्ने गर्छु । त्यसैले मेरा पात्र कि त इतिहासबाट आउँछन्, कि त वर्तमान समाजकै सेरोफेरोबाट । अचेल एउटा शब्द आएको छ फैक्सन् ।

फ्याक्ट र फिक्सन मिलाएर फैक्सन बनाएको हो । कुनै पात्रले के गर्यो भन्नेमात्रै हेर्ने होइन, ऊ कस्तो थियो, उसका निर्णय र सोचाईले कसले कसरी प्रभावित पार्थ्यो भनेर त्यसको विगततर्फ पनि चिहाउँछु ।

पात्र जुनसुकै खालको भए पनि म उसबाट प्रभावित हुँदिनँ, बरु लेखक हुनुको दायित्व नै पूरा गर्छु । कबीर र लोईको जीवन पनि यस्तै थियो । सन्त कबीरको जीवनमा चमत्कार थियो, पाखण्ड पनि ।

कबीर पाँच औंला उठाएर आशिर्वाद दिने सन्त थिएनन्, बरु दस औंला खियाएर काम गर्ने गृहस्थ व्यक्ति थिए । उनी अध्यात्म र जीवन जोड्थे । सायद अब लेखिने पुस्तकमा कबीरको यो पक्ष अझै सशक्त ढंगले आउला ।

नेपाली साहित्यबारे तपाईंलाई केही जानकारी छ ? अबको समयमा नेपाली र भारतीय साहित्य कसरी सहकार्य गर्न सक्छन् ?

नेपाली साहित्य एकदमै समृद्ध छ । भानुभक्त लिखित नेपाली रामायण हिन्दीमा पनि प्रकाशित छ । नेपालमा हिन्दी साहित्यप्रति लगाव निकै देखिन्छ । भारतका नेपालीभाषी लेखकहरु पनि राम्रो लेखिरहेका छन् ।

साहित्य अकादमी भारतले ४७ वर्षयता निरन्तर नेपाली भाषाको लेखनलाई पुरस्कारसमेत दिइरहेको छ । बरु नेपाली भाषामा लेखिएको साहित्य जतिमात्रामा हिन्दीमा आउनुपर्ने हो भने आउन सकिरहेको छैन। नेपाली साहित्यको हिन्दी अनुवाद निकै ठूलो संख्यामा बढाउनुपर्छ ।

मैले काठमाडौं यात्रा क्रममा भेटेका नेपाली लेखक निकै बलिया छन् । यस्ता राम्रा लेखनहरुलाई हिन्दीमा निकाल्नुपर्छ । भविष्यमा हिन्दी र नेपाली साहित्यको बीचमा राम्रो सहकार्य बन्न सकोस् भनेर योजना बनाउनुपर्छ ।