बालबालिकामा मधुमेहको जोखिम कति ?

बालबालिकामा मधुमेहको समस्या बढ्दै गएको छ, यसका विभिन्न कारण छन् । यस समस्याको समाधान गर्न यसका कारण बुझ्न अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । मुख्यतया, दुई प्रकारका मधुमेह देखिन्छ, टाइप-१ र टाइप-२ मधुमेह । यी दुवै प्रकारका मधुमेह बालबालिकामा विभिन्न कारणहरूले देखा पर्छ ।

जेनेटिक कारण

यदि बच्चाको परिवारमा मधुमेहको इतिहास छ भने बच्चामा मधुमेहको सम्भावना बढी हुन्छ । टाइप-१ मधुमेह प्रायः जेनेटिक तत्वहरूको कारण हुन्छ, जसमा प्याङ्क्रियाजका इन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषिकाहरुको नाश हुन्छ । यदि परिवारको कुनै सदस्यलाई टाइप-१ मधुमेह छ भने बच्चामा यो रोग हुनसक्ने सम्भावना बढ्छ ।

अस्वस्थ जीवनशैली

आजभोलिका बालबालिका जंकफुड र चिनी भएका खानेकुरा अधिक सेवन गर्छन् । यी पदार्थहरू शरीरमा चिनीको स्तर बढाउँछन्, जसले इन्सुलिनको कार्यमा अवरोध पुर्‍याउँछ । शारीरिक गतिविधिको कमी र घरभित्र बस्ने बानीले पनि मधुमेहको जोखिम बढाउँछ ।

मोटोपन

मोटोपन बालबालिकामा मधुमेहको प्रमुख कारण हो । जब बच्चा अधिक तौलमा हुन्छ, शरीरको इन्सुलिनप्रति संवेदनशीलता घट्छ र रक्तचिनीको स्तर नियन्त्रण गर्न कठिनाइ हुन्छ । मोटोपनले शरीरको इन्सुलिन प्रतिरोधी क्षमता घटाउँछ, जसकारण टाइप-२ मधुमेह उत्पन्न हुनसक्छ ।

पारिवारिक र सामाजिक कारण

परिवारमा अस्वस्थ आहार, अधिक चिनी र अत्यधिक प्रशोधित खाद्य पदार्थ सेवनको चलनले पनि बालबालिकामा मधुमेहको जोखिम बढाउँछ ।

संक्रमण र इम्युन प्रणालीका समस्या

कहिलेकाहीं केही संक्रमण वा इम्युन सिस्टमका कारण टाइप-१ मधुमेहको विकासमा भूमिका खेल्छन् । यसमा इन्फ्लुएन्जा, रोटाभाइरस जस्ता संक्रमण प्याङ्क्रियाजको इन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषिकाहरुसँग हस्तक्षेप गर्न सक्छन्, जसले मधुमेहको समस्या निम्त्याउँछ ।

शारीरिक र मानसिक तनाव

अत्यधिक शारीरिक र मानसिक तनावले पनि शरीरमा रक्तचिनीको स्तर बढाउन सक्छ । जब बच्चा मानसिक रूपमा दबाबमा हुन्छ, तब शरीरले अतिरिक्त ग्लुकोज उत्पादन गर्न थाल्छ, जसले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ ।

न्यु हर्मोनल असन्तुलन

कसैलाई शारीरिक र जैविक कारणले इन्सुलिनको उत्पादनमा असन्तुलन हुनसक्छ । यसकारण शरीरले रक्तचिनीलाई नियन्त्रण गर्न असमर्थ हुन्छ । यस्तो असन्तुलनले टाइप १ र टाइप २ मधुमेहको समस्या सिर्जना गर्न सक्छ ।

बालबालिकामा मधुमेहको प्रकोप र घटना दर

बालबालिकामा मधुमेहको प्रकोप र घटना दर पछिल्ला वर्षमा बढ्दो छ । जसको प्रमुख कारण टाइप २ मधुमेहको बढ्दा घटना हुन्, जुन विश्वव्यापी मोटोपन र अस्वस्थ जीवनशैलीका कारण बढिरहेको छ । यहाँ बालबालिकामा टाइप १ र टाइप २ मधुमेहको प्रकोप र घटना दरको एक विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरिएको छ ।

टाइप–१ मधुमेह

टाइप-१ मधुमेह एक अटोइम्युन रोग हो जसमा शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली प्याङ्क्रियाजका इन्सुलिन उत्पादक कोषिकाहरुलाई नष्ट गर्छ । यो प्रायः बच्चामा देखा पर्छ ।

प्रकोप

विश्वभर टाइप १ मधुमेहको प्रकोप भिन्न भिन्न क्षेत्रमा फरक छ, तर यो प्रायः बढ्दो छ । अमेरिकामा प्रतिवर्ष करिब १५ सय बच्चामा टाइप १ मधुमेह देखिन्छ । युरोपमा यो प्रकोप प्रतिवर्ष तीन प्रतिशतले बढिरहेको छ ।  एसियाली देशहरूमा टाइप १ मधुमेहको प्रकोप कम भए पनि तीव्र गति र सापेक्ष वृद्धि भइरहेको छ, जस्तै जापान र भारतमा ।

घटना दर

टाइप १ मधुमेहको घटना दर अधिकांश पश्चिमी देशहरुमा प्रत्येक एक लाख बालबालिकामा १५ देखि २० घटना प्रतिवर्षको बीचमा छ ।

भारत र चीन जस्ता तीव्र रूपमा बढिरहेका स्वास्थ्य सेवासम्बन्धी देशमा घटना दर क्रमशः बढ्दो छ, यद्यपि ती देशहरूमा यो पश्चिमी देशको तुलनामा अझै कम छ ।

टाइप–२ मधुमेह

पहिले वयस्कमा मात्र देखिने टाइप-२ मधुमेह अहिले बालबालिकामा पनि बढी देखिन थालेको छ, जसको मुख्य कारण मोटोपन र अस्वस्थ जीवनशैली हो ।

प्रकोप

अमेरिकामा टाइप २ मधुमेहको प्रकोप पछिल्ला केही दशकदेखि बढिरहेको छ । लगभग एकमध्ये पाँच बालबालिका र किशोरकिशोरीहरु मोटोपन र अधिक तौलका कारण यो रोगको जोखिममा छन् ।

सन् २०१८ मा अमेरिकामा १० देखि १९ वर्षका बालबालिकामा टाइप २ मधुमेहको प्रकोप करिब ०.२ प्रतिशत थियो । मेक्सिको र तटीय मुलुकमा टाइप २ मधुमेहको प्रकोप उच्च छ, जसको कारण त्यहाँको मोटोपन दर धेरै बढी छ ।

घटना दर

अमेरिकामा टाइप २ मधुमेहको घटना दर वार्षिक रूपमा पाँच हजार नयाँ केस छन् । विश्वव्यापी रूपमा टाइप २ मधुमेहको घटना दर प्रत्येक एक लाख बालबालिकामा ५-१० जनामा छ । यद्यपि, यो दर देशअनुसार फरक छ र उच्च आय भएका मुलुकहरुमा यो दर बढी देखिन्छ ।

बालबालिकामा मधुमेहको बढ्दो प्रकोपको कारण

मोटोपनको समस्या : अत्यधिक तौल बढ्नु एक महत्वपूर्ण कारण हो जसले बालबालिकामा टाइप २ मधुमेहको जोखिमलाई बढाउँछ । अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि मोटोपन भएका बच्चामा टाइप २ मधुमेहको सम्भावना बढी छ ।

अस्वस्थ जीवनशैली : जंकफुडको अत्यधिक सेवन र शारीरिक गतिविधिमा कमीले बालबालिकामा मधुमेहको समस्या उत्पन्न गर्न सक्छ ।

जेनेटिक कारण : यदि परिवारमा मधुमेहको इतिहास छ भने बच्चामा यो समस्या देखिन सक्ने सम्भावना बढी हुन्छ ।

बच्चामा मधुमेह देखिनुको कारण

वंशाणुगत

पारिवारिक इतिहास : यदि परिवारमा मधुमेहको इतिहास छ भने बच्चामा पनि यो समस्या देखिन सक्ने सम्भावना बढी हुन्छ । विशेषगरी टाइप १ मधुमेहमा जेनेटिक तत्वको ठूलो भूमिका हुन्छ ।

जेनेटिक प्रभाव : टाइप १ मधुमेह एक अटोइम्युन रोग हो जसमा शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली प्याङ्क्रियाजका इन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषिकाहरुलाई नष्ट गर्छ । यो रोग प्रायः जीनको कारण उत्पन्न हुन्छ र यसको विकासमा आनुवंशिक कारक छन् ।

मोटोपन र अस्वस्थ जीवनशैली

मोटोपन : धेरै बालबालिका अत्यधिक तौल र शारीरिक गतिविधिको कमीका कारण टाइप २ मधुमेहको सिकार बन्न सक्छन् । अत्यधिक तौल बढ्नु, विशेषगरी पेटको क्षेत्रको चर्बी, इन्सुलिन प्रतिरोधको कारण हुनसक्छ, जसले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ ।

 अस्वस्थ आहार : अत्यधिक चिनी र प्रसंस्कृत खानपानको सेवनले पनि टाइप २ मधुमेहको जोखिम बढाउँछ । जंकफुड, फास्टफुड र अत्यधिक मीठो पदार्थको सेवन शरीरमा इन्सुलिनको कार्यमा बाधा पुर्‍याउन सक्छ ।

शारीरिक गतिविधिको कमी : आजकलका बालबालिका लामो समयसम्म टिभी, मोबाइलमा झुम्मिने भएकाले शारीरिक रुपमा सक्रिय भइरहेका हुँदैनन् । जसले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ ।

प्रदूषण : विशेषगरी वायु प्रदूषणले बालबालिकाको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल प्रभाव पार्न सक्छ र यसले मधुमेह जस्ता रोगको जोखिमलाई बढाउन सक्छ ।

मानसिक र भावनात्मक कारण

बालबालिकामा अध्ययन, साथीहरूसँगको तनाव र पारिवारिक समस्याका कारण मानसिक तनाव पनि बढ्दै गएको छ । मानसिक तनावका कारण शारीरिक स्वास्थ्यमा नकरात्मक असर पर्न सक्छ, जसले इन्सुलिनको कार्यमा असर पार्न सक्छ ।

हर्मोनल परिवर्तन

बाल्यावस्थामा हर्मोनल परिवर्तनका कारण शरीरमा इन्सुलिनको कार्यमा असन्तुलन हुनसक्छ, जसले टाइप २ मधुमेहको सम्भावना बढाउँछ । विशेषगरी किशोरावस्थामा हर्मोनल परिवर्तनहरू तीव्र हुने भएकाले यसले शरीरमा इन्सुलिन प्रतिरोधको जोखिम बढाउँछ ।

बालबालिकालाई मधुमेहको समस्याबाट बचाउन अभिभावकले के गर्ने ?

मधुमेह बालबालिकामा एक गम्भीर समस्या हुनसक्छ, जसको प्रभाव स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन रुपमा पर्न सक्छ । यसबाट बच्न अभिभावकले आफ्ना बच्चाको स्वास्थ्यप्रति ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ ।

स्वस्थ आहारको सुनिश्चितता

बच्चाको आहारमा प्रोटिन, भिटामिन, खनिज, र कार्बोहाइड्रेटको उचित मात्रामा समावेश गर्नुपर्छ । फलफूल, सागसब्जी, सम्पूर्ण अन्न र कम चिनी भएको खाद्य पदार्थहरूको सेवन बढाउनु महत्त्वपूर्ण छ ।

जंकफुड र अत्यधिक चिनी भएका खाद्य पदार्थले बच्चामा इन्सुलिन प्रतिरोधको जोखिम बढाउँछन् । त्यसैले यस्ता खाद्य पदार्थहरूको सेवनबाट सकेसम्म टाढा राख्नुपर्छ ।

शारीरिक गतिविधिमा प्रोत्साहित गर्ने

नियमित व्यायाम : बच्चालाई शारीरिक गतिविधिमा संलग्न गराउनु आवश्यक छ । प्रतिदिन कम्तीमा ३० मिनेटको शारीरिक गतिविधि गराउनुपर्छ । दौडिने, साइकल चलाउने जस्ता क्रियाकलापले बच्चाको तौल नियन्त्रणमा मद्दत पुर्‍याउँछ र मधुमेहको जोखिम घटाउँछ ।

बच्चालाई बाहिरी खेलकुदमा भाग लिन प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।

मनोवैज्ञानिक र भावनात्मक सहयोग

तनाव र चिन्ता पनि मधुमेहको कारण हुनसक्छ । त्यसैले बच्चाको मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल राख्नु महत्त्वपूर्ण छ । स्वस्थ संवाद र राम्रो पारिवारिक वातावरणले बालबालिकामा मानसिक शान्ति ल्याउँछ ।

यदि बच्चामा कुनै प्रकारको तनाव वा डर छ भने अभिभावकको समर्थन र प्रोत्साहनले बच्चाको आत्मविश्वास बढाउँछ ।

वजन नियन्त्रण

मोटोपन बालबालिकामा मधुमेहको प्रमुख कारण हो । त्यसैले बच्चाको तौल नियन्त्रणमा राख्न स्वस्थ आहार र नियमित व्यायाम प्रोत्साहित गर्नु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ ।

यदि बच्चाको तौल बढी छ भने त्यसको व्यवस्थापनका लागि विशेषज्ञसँग परामर्श गर्नुपर्छ ।

स्वस्थ जीवनशैलीको प्रोत्साहन

स्वस्थ निद्रा : बच्चाले पर्याप्त र गुणस्तरीय निद्रा लिनु आवश्यक छ । कम्तीमा ८ देखि १० घण्टा निद्रा बच्चाको समग्र स्वास्थ्यका लागि महत्त्वपूर्ण छ र यसले इन्सुलिनको स्तरलाई पनि सन्तुलित राख्न मद्दत पुर्‍याउँछ ।

पानीको सेवन : पानीको राम्रो मात्रामा सेवनले शरीरमा शर्कराको स्तरलाई सन्तुलित राख्न मद्दत गर्छ ।  बच्चाले पर्याप्त पानी पिउन सुनिश्चित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ ।

सजगता र नियमित स्वास्थ्य परीक्षण

नियमित स्वास्थ्य परीक्षण : यदि परिवारमा मधुमेहको इतिहास छ भने बच्चाको रक्तमा शर्करा स्तर नियमित जाँच गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । यसले समयमै मधुमेहको लक्षणको पहिचान गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ ।

सजग रहनु : अभिभावकलाई आफ्नो बच्चाको स्वास्थ्यको बारेमा सजग रहनु आवश्यक छ । यदि बच्चामा थकान, अत्यधिक प्यास, बारम्बार पिसाब लाग्नु र अस्पष्ट दृष्टि जस्ता लक्षण देखिए भने तत्काल चिकित्सकसँग परामर्श गर्नु महत्त्वपूर्ण छ ।

शिक्षा र जानकारीको प्रवाह

बच्चालाई स्वस्थ आहार र जीवनशैलीका फाइदाबारे प्रशिक्षित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । यद्यपि बच्चालाई यस्ता जानकारी सन्देश दिनुपर्छ, ताकि उनीहरू आफू पनि स्वास्थ्यसम्बन्धी निर्णय लिन सक्षम बनुन् ।

अभिभावकले बच्चालाई मधुमेहको बारेमा आवश्यक जानकारी दिनु र यसको रोकथामका उपायबारे पालन गराउनु महत्त्वपूर्ण छ ।

मधुमेहको परीक्षण कति समयको अन्तरालमा गराउनुपर्छ ?

मधुमेहको परीक्षणको समयावधि विभिन्न कारणमा निर्भर गर्छ । जस्तै- बच्चाको स्वास्थ्य स्थिति, पारिवारिक इतिहास र वर्तमान जीवनशैली । सामान्यतया, निम्न परिस्थितिहरूमा मधुमेहको परीक्षण गर्न समयावधि तोक्न सकिन्छ ।

पारिवारिक इतिहासको आधारमा

यदि बच्चामा मधुमेहको पारिवारिक इतिहास छ भने विशेष गरेर टाइप १ वा टाइप २ मधुमेह, तब बालबालिकामा मधुमेहको परीक्षण तीनदेखि पाँच वर्षको अन्तरालमा गर्न सिफारिस गरिन्छ ।

मधुमेहको पृष्ठभूमि भएका परिवारका बच्चाको परीक्षण नियमित रूपमा गर्न महत्त्वपूर्ण छ, विशेषगरी १० वर्षको उमेरको आसपास ।

वृद्धि र शारीरिक परिवर्तनको आधारमा

यदि बच्चामा मोटोपन, अस्वस्थ आहार, कम शारीरिक गतिविधि र तौलमा वृद्धिका लक्षण देखिन्छ भने परीक्षणको आवश्यकता बढी हुन्छ । यस्तो अवस्थामा ६ महिनादेखि एक वर्षको अन्तरालमा परीक्षण गराउनु उपयुक्त हुन्छ ।

किशोरावस्थामा हर्मोनल परिवर्तन र शारीरिक गतिविधिको कमीले मधुमेहको जोखिम बढ्न सक्छ । त्यसैले किशोर बालबालिकामा मधुमेहको परीक्षण बढी ध्यान दिनु महत्त्वपूर्ण छ ।

लक्षणहरूको आधारमा

यदि बच्चामा मधुमेहका लक्षण जस्तै अत्यधिक प्यास, बारम्बार पिसाब, थकान र आँखाको दृष्टिमा समस्या देखिन्छ भने तुरुन्त परीक्षण गर्नुपर्छ ।

शारीरिक स्वास्थ्यको आधारमा 

अन्य स्वास्थ्य समस्या जस्तै- उच्च रक्तचाप, कोलेस्टेरोलका स्तरमा अनियमितता र हृदयको समस्या देखिएमा मधुमेहको परीक्षण गर्ने समयावधि पनि घटाउन सकिन्छ ।

मधुमेहको पहिचानका लागि सामान्य समयावधि 

सामान्यतया, पाँच वर्षको उमेरपछि बच्चामा मधुमेहको परीक्षण सुरु गर्न सकिन्छ । १० वर्षको उमेरपछि भने बालबालिकामा प्रत्येक वर्ष मधुमेह परीक्षण गराउनु राम्रो हुन्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस

मधुमेह भएकाले लगाउने ‘इन्सुलिन’ के हो ?

यो पनि पढ्नुहोस

मधुमेह भएकालाई घाउ-चोटपटक लागे चाँडो निको हुँदैन ?

यो पनि पढ्नुहोस

मधुमेह भएकाले कुन-कुन फलफूल खान हुन्छ ?