अब हामी जोगिन नजोगाई भएन प्राकृतिक खेती

नेपालको अर्थतन्त्रमा कृषि क्षेत्रको भूमिका विशिष्ट छ । देशका झण्डै दुइतिहाई जनसंख्या प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषि क्षेत्रमा निर्भर छन्, जसले लाखौं मानिसको जीविकोपार्जनको माध्यम प्रदान गर्दछ।

तर, केही दशकदेखि आधुनिक कृषि प्रविधिमा आधारित आयातित रासायनिक मल तथा कीटनाशकको अत्यधिक प्रयोग, प्रभावकारी युवा जनशक्तिको पलायन, र जलवायु परिवर्तनको प्रभावले यो क्षेत्र अहिले संकटपूर्ण मोडमा पुगेको छ ।

माटोको उर्वरता घट्दै जानु, उत्पादन तथा उत्पादकत्व घट्दै जानु, अपर्याप्त सिचाइ सुविधा, जलस्रोतको कमी हुनु र जैविक विविधता खतरामा पर्नु जस्ता समस्याहरूले नेपालको कृषि प्रणालीलाई अझै कमजोर बनाएको छ। यी समस्याहरूलाई समाधान गर्न र दिगो उत्पादन सुनिश्चित गर्न प्राकृतिक खेतीलाई प्राथमिकता दिनुको विकल्प छैन।

वैश्विक रूपमा, कृषि क्षेत्रले हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा १८% योगदान दिन्छ र ताजा पानीको खपतको ७०% प्रयोग गर्छ। नेपालमा पनि साना किसानहरूले कृषिमा प्रभुत्व जमाए पनि अपर्याप्त सिँचाइ, अत्यधिक खनजोत, र रासायनिक मलको प्रयोगले माटोको गुणस्तरलाई घटाउँदै गएको छ।

उसो त नेपालले विश्वव्यापी हरितगृह ग्यास उत्सर्जनको ०.०२% मात्र उत्पादन गर्छ । जलवायु परिवर्तनका लागि विश्वका दस सबैभन्दा जोखिमयुक्त देशहरूमध्ये एक हो । अनियमित वर्षा, हिमालहरु अत्याधिक पग्लने, र बाढीले खाद्य सुरक्षामा गम्भीर चुनौती खडा गरेका छन् ।

यसका साथै, रासायनिक मलको प्रयोगले माटोको जैविक गुणस्तरलाई ह्रास पारेको छ । किसानहरूले सिंचाइ स्रोतको अभाव, लामो खडेरी, र तातो हावाका कारण खेती गर्न कठिनाइ भोगिरहेका छन् ।

यस्तो स्थितिमा, साना किसानहरूले आधुनिक प्रणाली र बजार पहुँचको अभावमा आर्थिक भार खेप्नु परेको छ।

प्राकृतिक खेती, जैविक सन्तुलनमा आधारित आधुनिक कृषि प्रणाली हो, जसले वातावरणीय तथा जैविक विविधताको संरक्षण गर्दै उत्पादनमा वृद्धि गर्दछ। यद्यपि यो परम्परागत कृषि प्रणालीजस्तै देखिन्छ । यसको प्रमुख विशेषता भनेको आधुनिक कृषि प्रणालीका प्रमुख समस्याहरूलाई समाधान गर्नु हो।

अत्यधिक रासायनिक मल र कीटनाशकको प्रयोगलाई प्रतिस्थापन गर्दै, यो प्रणालीले माटोको प्राकृतिक उर्बरता र पानी धारण क्षमतामा उल्लेखनीय सुधार ल्याउँछ।

प्राकृतिक खेतीका मुख्य अभ्यासहरूमा शून्य वा न्यूनतम खनजोत, माटोलाई छोप्न जैविक छापो प्रयोग, घरायसी जैविक पदार्थबाट बनाइने जैविक झोलको उपयोग, र स्थानीय रूपमा उपलब्ध रैथाने सूक्ष्मजीवहरूको उपयोग जस्ता विधिहरू समावेश छन्। यी विधिहरूले न केवल माटोको संरचनालाई सुधार गर्छन् ।

तर बाली उत्पादन बढाउन, उत्पादन लागत घटाउन, र जलवायु परिवर्तनका कारण हुने झटका सहने क्षमतालाई पनि मजबुत बनाउँछन्। प्राकृतिक खेतीले किसानलाई सस्तो, वातावरणमैत्री, र दीर्घकालीन समाधान प्रदान गर्न सक्छ। यसले किसानलाई रासायनिक पदार्थको निर्भरता कम गर्न मद्दत गर्ने मात्र होइन, स्वस्थ उत्पादन सुनिश्चित गरेर मानव स्वास्थ्यमा समेत सकारात्मक प्रभाव पार्छ। फलस्वरूप, यो प्रणाली दिगो कृषि, खाद्य सुरक्षा, र जलवायु अनुकूलनका लागि एक प्रभावकारी उपाय बन्न सक्छ।

नेपालमा यो विधि अपनाएका ३,००० भन्दा बढी किसानहरूले २७% सम्म बालीको उत्पादकत्व वृद्धि भएको, सिँचाइको आवश्यकता ५०%- ७०% ले घटेको, र माटोको जैविक पदार्थमा उल्लेखनीय सुधार आएको देखेका छन्। प्राकृतिक खेतीले हानिकारक रसायनहरूको आवश्यकतालाई हटाएर खाद्य सुरक्षालाई सुधार गर्छ र आयातित कृषि रसायनमा निर्भरता घटाउँछ। यसले उत्पादन लागत घटाएर साना किसानहरूलाई थप आर्थिक स्थायित्व प्रदान गर्दछ।

नेपाल सरकारले सन् २०४५ सम्म नेट-शून्य हरितगृह ग्यास उत्सर्जन हासिल गर्ने लक्ष्य राखेको छ। तर, कृषि बजेटको ठूलो हिस्सा आयातित कृषि रसायनहरूमा निर्भर भएकोले यो संक्रमण चुनौतीपूर्ण छ। किसानहरूलाई स्थानीय स्रोत र प्राकृतिक अभ्यासमा निर्भर गराएर आयात प्रतिस्थापन गर्न सकिन्छ।

साथै, प्राकृतिक खेतीले उत्पादन लागत घटाएर साना किसानहरूको आर्थिक भार कम गर्न सक्छ। सरकार र नीति निर्माताहरूले किसानलाई तालिम, प्रोत्साहन, बजारीकरण सहयोग, र जागरूकता अभियानहरूको माध्यमबाट प्राकृतिक खेती अपनाउन प्रेरित गर्नु आवश्यक छ।

जलवायु परिवर्तनको प्रभावले जोखिममा परेको नेपालको कृषि क्षेत्रलाई बचाउन, प्राकृतिक खेतीको अवधारणा मात्र समाधान होइन, यो दिगो कृषि र आर्थिक स्थिरताको लागि एउटा महत्त्वपूर्ण माध्यम हो। यसले खाद्य सुरक्षा, पर्यावरणीय सन्तुलन, र किसानहरूको जीवनस्तर सुधार गर्न ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ। यसैले, दिगो विकासको यात्रामा नेपालले प्राकृतिक खेतीलाई मुख्य मार्गदर्शक बनाउनैपर्छ।

(लेखक गुड नेवर्स इन्टरनेसनल नेपाल र एग्रिकल्चरल टेक्नोलोजी सेन्टरमा कृषि विज्ञको रुपमा कार्यरत छन् ।)