पखाला लाग्दा जीवनजलले कसरी काम गर्छ ?

सामान्यतया  झाडापखाला लागेपछि चिकित्सकको सल्लाह बिना ढुक्क भएर खान सकिने औषधि जीवनजल हो । जीवनजलले झाडापखाला रोक्ने मात्र होइन, यसले शरीरलाई ऊर्जा दिने पनि काम गर्छ । त्यसैले गर्मीयाममा शरीरलाई निर्जलीकरण हुन नदिन सामान्य व्यक्तिले पनि यसलाई ‘इनर्जी ड्रिंक’को रुपमा प्रयोग गर्न सक्छन् । जीवनजलका फाइदा के–के छन् ? शरीरमा यसले कसरी काम गर्छ ?  यसबारे चर्चा गरौं ।

जीवनजल विश्व स्वास्थ्य संगठनबाट मान्यता प्राप्त ओरल रिहाइड्रेसन साल्ट हो । अर्थात्  नुन र चिनीको मिश्रण । जब पानीमा मिसाएर यसलाई तयार पारिन्छ त्यसलाई डिहाइड्रेसन साल्ट भनिन्छ । यसमा सोडियम क्लोराइड, पोटासियम क्लोराइड, सोडियम साइटेटजस्ता पदार्थ हुन्छन् । जुन शरीरलाई चाहिने मुख्य इलेक्ट्रोलाइट हुन् । जीवनजलले शरीरमा उर्जा दिने हुँदा यसलाई जीवनरक्षक औषधि पनि भन्ने गरिन्छ ।

जीवनजल झाडापखालाको महामारी रोक्न बनाइएको औषधि हो । पछि यसले झाडापखालासँगै धेरै रोगमा पनि फाइदा गर्ने देखिएकाले बिस्तारै अन्य स्वास्थ्य समस्या भएको बेलामा पनि दिन थालियो । किनभने यसमा शरीरमा पानी र खनिजहरू सन्तुलन गर्ने गुण छ । यद्यपि  यसलाई प्रयोग गर्नुअघि डाक्टरसँग परामर्श लिनु उपयुक्त हुन्छ ।

यसको कार्य

-यसमा भएको सोडियम क्लोराइड जुन शरीरमा तरल पदार्थ र इलेक्ट्रोलाइट सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ ।

-निर्जलीकरणको कारणले क्षति भएको इलेक्ट्रोलाइट्स र तरलपदार्थ परिपूर्ति गर्छ।

-पानीको सन्तुलन राख्ने र सम्पूर्ण अंगमा पठाउन मद्दत गर्ने, हृदय कार्य, साथै मांसपेशी र स्नायु कोषिकाको  कार्यमा सहयोग गर्छ ।

-पोटासियमले मिर्गौला र एड्रेनलको कार्यलाई कायम राख्न मद्दत गर्छ ।

-ग्लुकोजले ऊर्जा स्तर बढाउँछ ।

-पानी–इलेक्ट्रोलाइट सन्तुलन कायम गरेर पखाला र बान्ताको उपचारमा मद्दत गर्छ ।

-रगत र पिसाबमा जाने अत्याधिक एसिडको असरलाई कम गर्छ । यसरी मेटाबोलिक एसिडोसिसको उपचारमा मद्दत गर्छ ।

-गर्मीको समयमा सामान्य हुने गर्मी स्ट्रोकका लक्षणसँग लड्न र सुधार गर्न उपयोगी छ ।

-व्यायामपछि जाने अत्यधिक पसिनाले गडबड भएको तरल स्तर सुधार गर्न मद्दत गर्छ ।

कस्तो अवस्थामा प्रयोग गर्ने ?

गर्मीको समयमा डिहाइड्रेसन हुँदा लाग्ने झाडापखाला, हैजाबाट बच्न जीवनजल उपयोगी हुन्छ । यसले पखाला र बान्ताजस्ता अवस्थामा शरीरमा हुने नुनको क्षतिको भरपाई गर्छ । र, जति शरीरबाट तरल पदार्थ बग्छ, त्यति जीवनजल पिएमा शरीरमा स्फूर्ति कायमै रहन्छ । अन्य थप जटिलतासमेत हुन पाउँदैन । अझ समयमा नै जीवनजल प्रयोग गर्न सके बेहोस हुने अवस्था पुग्न पाउँदैन । यद्यपि डाइरिया भएको उच्च रक्तचाप र मधुमेहका औषधि खानेहरुले भने चिकित्सकको परामर्श बिना जीवनजल खानु हुँदैन ।

झाडापखालाले सबैभन्दा बढी बालबालिकालाई सताउँछ । डब्ल्यूएचओका अनुसार पाँच वर्षमुनिका बालबालिकाको मृत्युको दोस्रो प्रमुख कारण झाडापखाला हो । दूषित हावापानी र प्रदूषित वातावरणले पखाला  लाग्छ । यसले विशेषगरी शिशु, बालबालिका र वृद्धवृद्धालाई असर गर्छ । पखाला सुरु भएपछि शरीरमा पानीको कमी हुन्छ । कहिलेकाहीं यो यति गम्भीर हुन्छ कि मानिसको मृत्युसमेत हुन्छ । यस्तो अवस्थामा शरीरमा पानीको कमीबाट बच्न जीवनजल पिउन सल्लाह दिइन्छ । शिशु तथा बालबालिकालाई पखाला लाग्दा निकै संवेदनशील हुने भएकाले घरमै जीवनजल राख्नुपर्छ ।

त्यस्तै, रक्तचाप कम भएको अवस्थामा जीवनजल दिन सकिन्छ । यसले रक्तचाप सन्तुलनमा ल्याउने काम गर्छ ।

सामान्य अवस्थामा पनि खान सकिन्छ जीवनजल ?

जीवनजल खेलाडी र खेल प्रशिक्षकका लागि निकै लाभदायक हुन्छ । चाहे त्यो जिम होस् वा कुनै खेलकुद ।  त्यस्ता क्रियाकलापमा अत्यधिक पसिना बग्ने भएकाले डिहाइड्रेसन हुने सम्भावना बढी हुन्छ । यदि अत्यधिक पसिना बग्ने कसरत छ मधुमेह र उच्च रक्तचाप छैन भने  जीवनजल खान सकिन्छ। यसले  अभ्यासपछि पनि सक्रिय रहन मद्दत गर्छ ।

कति मात्रामा खाने ?

सामान्यतया एक प्याकेट जीवनजल एक लिटर पानीमा बनाइन्छ । यदि जीवनजलले नै बान्ता भइरहेको छ भने दुई लिटर पानीमा बनाएर १५ मिनेटपछि खान सकिन्छ । त्यसपछि पनि बान्ता भएमा सुईबाट डिहाइड्रेसनबाट जोगिन तरल दिनुपर्छ ।

तर एक प्याकेट हालेर आधा लिटर बनाएर खान भने हुँदैन । यसले शरीरले ग्रहण गर्न सक्दैन । जीवनजल उपलब्ध नभए डायरिया भएमा वा रक्तचाप कम भएको अवस्थामा नुन पानी र चिनीको मिश्रण पनि खान सकिन्छ ।

नवजात शिशुलाई ठूलो चम्चाको एक चम्चा दुई मिनेटको अन्तरालमा दिइरहनुपर्छ । त्यसबाहेकका बालबालिकालाई ४०० एमएलको कपमा प्रत्येकपटक दिसा भएपछि एक कप दिनुपर्छ ।

त्यस्तै  डाइरिया भएका वयस्क उमेर समूहले एकपटक दिसा गरेपछि एक गिलास खानुपर्छ । सामान्य व्यक्ति जसलाई मधुमेह, मुटुको समस्या, उच्च रक्तचाप छैन भने इनर्जी ड्रिंकको रुपमा लिन सक्छन् ।

मुटु फेल भएमा, हेमोडायलाइसिस गराइरहेको, अनियन्त्रित मधुमेह, रक्तचाप उच्च भएमा चिकित्सकको सल्लाहमा जीवनजल खान सकिन्छ । त्यस्तै दीर्घरोग भएमा चिकित्सकको परामर्शपछि मात्र खानु उचित हुन्छ ।

(जनरल फिजिसियन डा. पौडेल काठमाडौं मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालमा कार्यरत छन् । उनीसँग अनलाइनखबरकर्मी मनिषा थापाले गरेको कुराकानीमा आधारित)