‘नयाँ दल’का दुःख र विरोधाभास

भनिरहनु परेन-२०७० को दशकमा ‘वैकल्पिक राजनीति’ र ‘नयाँ दल’ एक बलियो विमर्श र नयाँ राजनीतिक यथार्थ बनेर सामुन्ने आयो । २०६० को दशकमा यी शब्दावली विरलै प्रयोग हुन्थे ।

राजनीति ‘वैकल्पिक’ र ‘नयाँ’ हुन सक्दछ भन्ने सोच नै कमजोर थियो । नयाँ दलहरूको उदय, विकास र विस्तार असम्भव जस्तो मानिन्थ्यो । दलका संख्या त धेरै नै हुन्थे, दल बनाउने, नेता हुने रहर धेरैले गर्थे तर तिनले ‘वैकल्पिक’ र ‘नयाँ’ दाबी गर्दैनथे ।

आज पनि न दलको संख्यामा कुनै कमी छ न नेता हुने रहर गर्नेहरूको । भर्खरै जसपा नेपाल फुटेको छ । विभाजित जसपाको समेत गणना गर्दा संसद्भित्र १३ दल भएका छन् । निर्वाचन आयोगमा यो वर्ष ११८ दलको दर्ता अद्यावधिक थियो । सायद विभाजित जसपा ११९ दल बन्न पुग्यो ।

प्रथमतः यो प्रश्न उठ्छ कि यी मध्ये वैकल्पिक वा नयाँ दल कसलाई भन्ने ? कुुन दल नयाँ हो, कुन हैन ? के कारणले नयाँ हो वा हैन ? दल त कति छन् कति ? कुन नयाँ, कुन पुराना ? छुट्याउने आधार के ? यो आफैंमा जटिल प्रश्न हो ।

निर्वाचन आयोगमा दर्ता हुने मितिले कुनै दल नयाँ वा पुरानो हुने हैन । कुनै राजनीतिमा नचिनिएको, कम चिनिएको मान्छे वा राजनीतिमै नभएको कसैले दल बनाउँदैमा नयाँ हुने हैन । गैरराजनीतिक पृष्ठभूमिका युवा/युवतीले दल बनाए नयाँ हुने हैन ।

यसबारे मान्छेका आ–आफ्ना मापदण्ड होलान् । मेरो आफ्नै मापदण्ड छन् । मैले दलहरूलाई वैचारिक धारका रूपमा हेर्दछु । पुरानै वैचारिक धारमा फुट भयो, नयाँ गुट वा समूह जन्मियो, त्यसले भिन्नै पार्टी निर्वाचन आयोगमा दर्ता गर्‍यो वा घोषणा गर्‍यो भने त्यसलाई नयाँ भन्न सकिन्न ।

नयाँ दल हुन त्यसको सोच र अभ्यास दुवै नयाँ हुनुपर्दछ । कम्तीमा अस्तित्वमा भइरहेका दलहरूभन्दा फरक सोच, संस्कार, संस्कृति र अभ्यास हुनुपर्दछ । केही न केही त्यस्तो नयाँ गुण वा गुणस्तर हुनुपर्दछ ।

यस मापदण्डबाट हेर्दा– राजावादी, रुढीवादी, निरंकुशतावादी वा लोकतन्त्र विरोधी दल नयाँ मानिंदैनन् । राप्रपा एक हजार पटक टुक्रिए पनि त्यसको कुनै पनि समूह वा गुट नयाँ हुँदैन, पुरानै हुन्छ ।

किनकि निरंकुशतावाद, वंश, नश्लवाद वा ‘कन्जर्भेटिज्म’ एक निकै पुरानो विचार हो । नेपालका सन्दर्भमा यो जहानियाँ राणाशासन, निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था र शाहवंशीय राजतन्त्रसँग जोडिएर आएको छ । शताब्दीऔंदेखि यो शक्ति नेपाली समाजमा छ । देशमा सबैभन्दा लामो शासन गर्ने विचार र शक्ति पनि यही हो । यो धारमा थुप्रै दल, समूह होलान्, तर ती नयाँ हैनन् ।

उदार–लोकतान्त्रिक, प्रजातान्त्रिक समाजवादी वा कांग्रेस धारका दलहरूलाई पनि नयाँ हैन । यो धारमा नेपाली कांग्रेस बाहेक कुनकुन र कति दल छन्, गणना गरेको छैन । ११९ भित्र पक्कै यो वैचारिक धारका दल होलान्, तिनलाई नयाँ वा वैकल्पिक मान्नुपर्ने कुनै कारण र आधार छैन ।

विश्व सन्दर्भमा यो धेरै पुरानो विचार हो । बेलायतको गौरवमय क्रान्तिको समयमा सुरु भएको । लोकतान्त्रिक आन्दोलनको प्रारम्भिक चरणमा यो निकै क्रान्तिकारी र प्रगतिशील विचार थियो । प्रकारान्तरले यो एक शास्त्रीय लोकतन्त्र प्रारूप–प्रतिनिधिमूलक लोकतन्त्रको जडतामा फस्यो ।

‘प्रजातान्त्रिक समाजवाद’ वा ‘सामाजिक लोकतन्त्र’ पनि एक्काइसौं शताब्दीका लागि कुनै नयाँ विचार हैन, न त यसले कुनै नयाँ तथा उन्नत अभ्यासको मार्गदर्शन नै गर्न सक्दछ । यो धारको राजनीति उन्नाइसौं शताब्दीको उत्तरार्धतिर जर्मनीबाट संस्थागत भएको थियो । फर्डिनान्ड लासाल, एडबर्ड बर्नस्टिन, कार्ल काउत्स्की आदि यो धारका मुख्य चिन्तक थिए ।

नेपालमा यो धारको पहिलो दल नेपाली कांग्रेस हैन, प्रजापरिषद् थियो । नेपालमा यो विचार, आन्दोलन र दलको इतिहास करिब एक शताब्दी लामो हुन्छ । यो धारको दलले बारम्बार चुनाव जितेको छ, बारम्बार सत्तामा गएको छ । २००७ सालपछि, २०१५ सालको आम चुनावपछि र २०४६ सालयताको अवधि सबैलाई एकठाउँ जोड्दा यो धारको विचार र दलले करिब १८ वर्ष यो देशमा शासन गरेको छ । यसले गर्ने अभ्यास र दिन सक्ने ‘डेलिभरी’ को सीमा प्रष्ट भइसकेको छ तसर्थ यो पनि नयाँ हैन ।

बीपी कोइरालालाई प्रारम्भिक लोकतान्त्रिक आन्दोलनकोे युगको एक आदर्श, मानक वा नायक मान्न सकिन्छ, तर; बीपी विचार र सिद्धान्तले देश अघि बढ्न सक्दैन । बीपीको विचारमा मूलतः उन्नाइसौं शताब्दीको उदारवाद, सम्वद्र्धनवाद, समाजवाद र आदर्शवादको समिश्रण थियो, जो एक्काइसौं शताब्दीको उन्नत लोकतन्त्र र समृद्ध अर्थतन्त्रका लागि मार्गदर्शन बन्न सक्दैन ।

विश्व परिवेश र नेपालको विशिष्टता दुवै दृष्टिकोणले कम्युनिस्ट धार पनि नयाँ हैन । सन् १८४८ मा कम्युनिस्ट घोषणापत्र प्रकाशित भएबाट गणना गर्दा यो विचार करिब २०० वर्षको हुन लाग्यो । उन्नाइसौैं, बीसौं र एक्काइसौं तीन शताब्दी छोइसक्यो ।

सोभियत संघदेखि पूर्वी युरोपसम्म, चीन–उत्तरकोरियादेखि क्युवासम्म, पश्चिम बंगालदेखि नेपालसम्म यसको अभ्यास र परिणाम संसारले देखिसक्यो । यस विचार र आन्दोलनका कतिपय आधारभूत प्रस्तावना नै असान्दर्भिक मात्र हैन, हास्यास्पद सावित भइसकेका छन् । जस्तो– सर्वहारा राज्य, अतिरिक्त मूल्य, एकदलीय सोभियत शासन व्यवस्था, निजी सम्पत्तिको उन्मूलन, बजार अर्थतन्त्रको अन्त्य र कम्युन प्रणाली जस्ता अवधारणा बिल्कुलै वाहियात सावित भइसकेका छन् ।

देशभित्र यो धारको दलले ७५ वर्ष पूरा गरेको छ । मनमोहन अधिकारी यो धारका पहिलो प्रधानमन्त्री थिए । कम्युनिस्ट धारबाट ५ जना प्रधानमन्त्री देशले पाइसक्यो । यो धारको दलले सरकारको नेतृत्व गरेको अवधि करिब १६ वर्ष हुन्छ । संयुक्त सरकारमा त यो २०४६ सालयता करिब चार दशकदेखि छ ।

मधेशकेन्द्रित वा अन्य क्षेत्रीय समूहलाई पनि मैले नयाँ मान्दिनँ । २००७ सालतिरै वेदानन्द झाले तराई कांग्रेस बनाएका थिए । क्षेत्रीय दलहरूको कथा यहींबाट सुरु भएको हो ।

बहुसांस्कृतिकतावादी, विविधतायुक्त देशमा क्षेत्रीय तथा प्रादेशिक दलहरू हुनु कुनै नयाँ कुरा हैन । भारतीय लोकतन्त्रमा यस्ता दलहरू धेरै छन् । तिनले आ–आफ्नो प्रदेशमा राम्र्रै काम पनि गरेका छन् । तर, यी दलको सीमा के हो भने यिनले राष्ट्रिय विकल्प दिंदैनन् ।

देशकै नेतृत्व गर्ने आत्मविश्वास यस्ता दलमा हुँदैन । हामीलाई यतिखेर देश बनाउने, राष्ट्रनिर्माण गर्ने शक्ति चाहिएको छ । यी त्यस्तो शक्ति बन्दैनन् । क्षेत्रीय दलहरूले क्षेत्रीय भावनाकै प्रतिनिधित्व गर्दछन् तर राष्ट्र निर्माण गर्ने शक्तिको ‘साझा मनोविज्ञान’ आवश्यक हुन्छ । विविध मनोविज्ञान र राष्ट्रिय समुदायलाई सबैको आत्मसम्मानमा ठेस नपुग्ने गरी, सार्थक सहभागिता, समावेशिता र समुचित प्रतिनिधित्व हुने गरी एकठाउँमा ल्याउने क्षमता हुनुपर्दछ ।

त्यसो भए नयाँ दल वा वैकल्पिक दल कुन हुन् त ? नयाँ दल वा वैकल्पिक दलको अर्थ हो कि एक्काइसौं शताब्दीको उत्तरआधुनिकतावादी युगलाई नेतृत्व गर्ने विचार, सोच, संस्कार, सवाल र अभ्यास भएका उन्नत लोकतन्त्रवादी दलहरू । नयाँ दल वा वैकल्पिक दलका निम्न मुख्य पाँचवटा वैचारिक कार्यभार हुन्छन् ।

एक– पूँजीवाद, साम्यवाद, सम्बद्र्धनवाद, क्षेत्रीयतावाद जस्ता विचारमा त्यसले विश्वास गर्दैन । सबै विचारधाराका प्रगतिशील पक्षहरूलाई नयाँ सामञ्जस्यतापूर्ण एकत्रीकरण गर्दछ । त्यस्तो विचारमा उदारवाद, समाजवाद, महिलावाद, जैविकतावाद र राष्ट्रवादका उन्नत पक्षहरूको समिश्रण हुन्छ ।

दुई– लोकतन्त्रलाई त्यसले एक नयाँ परिभाषा, भाष्य, व्याकरण, अर्थ, चरित्र, स्वरूप र अभ्यास दिन्छ । मूलतः त्यो सहभागितामूलक, प्रत्यक्ष, समानुपातिक–समावेशी, संघात्मक, पारदर्शी र सुसंस्कृत लोकतन्त्र हुनुपर्दछ ।

तीन– सुशासनको मुद्दामा कहिल्यै कुनै प्रकारको सम्झौता गर्दैन । सबै प्रकारका ठगी, अनैतिकता, तस्करतन्त्र, अपारदर्शिता र भ्रष्टाचारबाट मुक्त हुन्छ । यसका लागि संरचनागत र संस्कारगत दुवै पक्षमा उल्लेखनीय सुधार गर्न राजी हुन्छ ।

चार– नागरिकको स्वाभिमान र समृद्धि त्यसको मुख्य लक्ष्य हुन्छ । खुल्ला बजार अर्थतन्त्र, राज्य–समाजवाद, राज्य–पूँजीवाद, मिश्रित अर्थतन्त्र जस्ता अर्थतन्त्रका शास्त्रीय सोच र ढाँचाबाट मुक्त हुन्छ र गतिशील सन्तुलनमा आधारित सामाजिक बजार अर्थतन्त्रको अभ्यास गर्दछ । समावेशी विकास, समन्यायिक वितरण र समतामूलक समृद्धिको अभ्यास गर्दछ ।

पाँच– पाँचौं सीमान्तकृत जातीय, भाषिक, सांस्कृतिक, धार्मिक तथा ऐतिहासिक समुदायलाई विग्रह, अलगाव, क्षेत्रीयतावाद र प्रतिशोधतिर हैन, समावेशिता, सामाजिक न्याय, पहिचान र अधिकारको सम्बोधन मार्फत राष्ट्रिय चरित्रमा एकीकृत गर्दछ र राष्ट्रनिर्माणको एक नयाँ अध्यायमा योगदान गर्दछ ।

यदि यी पाँच तत्वलाई एकठाउँमा ल्याउने हो, नेपालमा माथि उल्लिखित चारवटै पुराना विचारधारा र दल असान्दर्भिक हुन्छन् ।

यो आवश्यकतालाई राजावादी, कांग्रेस, कम्युनिस्ट वा क्षेत्रीयतावादी कुनै पनि शक्ति र दलले पूरा गर्न सक्दैनन् । यो निष्कर्ष कुनै पूर्वाग्रह हैन, अहिलेसम्मको व्यावहारिक संपरीक्षणबाट पुष्टि भएको सत्य हो । करिब चार दशक लामो अभ्यासबाट निस्किएको निष्कर्ष हो ।

यस अर्थमा नेपालमा थप एक थान दल चाहिएकै हैन । कुनै नयाँ मान्छेले खोलेको पार्टी चाहिएकै हैन । कुनै हिरो, सेलिब्रेटी, प्रियतावादी नायक, हल्लाबाज वा प्रोपोगान्डिष्ट चाहिएकै हैन । पुराना दलहरूले सृजना गरेको असफलताको निराशामा खेलेर आफ्नो राजनीतिक महत्वाकांक्षाको रोटी सेक्ने कुनै चतुर, ठग वा पदलोलुप मान्छे चाहिएकै हैन । कदम–कदममा कुरा फेर्ने, चुनाव अघि एउटा, चुनावपछि अर्कै कुरा गर्ने, मतदातालाई ढाँट्नु, झुक्याउनुलाई राजनीतिको कला ठान्ने कुनै धूर्त ‘डेमागग्’ चाहिएकै हैन ।

नयाँ दलहरूको सबैभन्दा ठूलो र पहिलो विरोधाभास यही हो । तिनले नयाँ र वैकल्पिक दल किन, के उद्देश्यले, कुन लक्ष्य वा ग्याप पूरा गर्न, कुन ऐतिहासिक कार्यभारका लागि चाहिएको हो भन्ने आधारभूत मार्गचित्र नै कोर्न सकेनन् । आफ्नो औचित्य र स्पेश आफैं ठम्याउन सकेनन् । आफ्नो कार्यभार र कर्तव्य आफैं बुझ्न सकेनन् । यसर्थमा ती जन्मँदै असफल हुन अभिशप्त थिए । नागरिक अपेक्षा र ऐतिहासिक कार्यभार एकातिर थियो, तिनका नेताको सोच, स्वार्थ, निर्णय, कर्म र कार्यशैली अर्कैतिर थियो ।

नयाँ र वैकल्पिक दल बनाउने अलिक देखिने प्रयास २०७० को दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनताका उज्ज्वल थापा नेतृत्वको विवेकशील दलबाट भयो । थापासँग मैले जम्मा दुईपटक मात्र भेटें । तर, दुवै भेटमा घण्टौं लामा कुरा गरेका थियौं, फोनमा पनि बेलाबेला कुरा हुन्थ्यो ।

उनमा कतिपय विचार, विषय र सन्दर्भ परिपक्व भइसकेका थिएनन् । तर, एक इमानदार हृदय भने थियो । उनी आफ्नै प्रारम्भिक विचारलाई पनि पुनः परिमार्जन गर्दै थिए । जस्तो कि नागरिकता सम्बन्धी उनको पछिल्लो लेख धेरै स्तरीय र प्रष्ट थियो, तर प्रारम्भिक दिनमा उनी यो सवालमा यति प्रष्ट थिएनन् ।

थापाको ‘वैकल्पिक राजनीति’ प्रतिको आधारभूत अभिमुखीकरण भने ठीक थियो । उनी ‘लेफ्ट–राइट’ विभाजनमा फस्न चाहँदैनथे । हामी जस्तै उनी ‘फरवार्ड’ पार्टीको कल्पना गर्थे । उनमा ‘सेन्टर–लेफ्ट अरियन्टेशन’ थिए । कोभिड–१९ को समयमा उनी कलिलो उमेरमै बिते । उनी कस्ता नेता बन्थे भन्न सकिन्न । तर, उनी असाध्यै इमानदार मानिस थिए । थापासँग वैकल्पिक राजनीतिप्रति इमानदार हृदय थियो ।

तर, उनको समस्या अपरिपक्वता र स्वस्फूर्ततावाद थियो । उनको समूह असाध्यै कलिलो उमेरका मानिसले बनेको थियो जो विचार र एजेन्डामा भन्दा बढी ‘उमेर–समूह अवधारणा’ मा विश्वास गर्थे । ‘पुराना र पाको उमेरका मान्छे सबै खराब हुन्छन्’ भन्ने सोच बलियो थियो । कार्यशैलीमा ‘प्रग्माटिज्म’ कम थियो । त्यसका बाबजुद विवेकशील समूह आफ्नै तरिकाले अघि बढ्न सक्थ्यो, सिक्दै, सच्याउँदै, यदि साझा समूहसँगको अनावश्यक एकता र विभाजनको मार खप्नु नपरेको, शिकार हुनु नपरेको भए ।

त्यसपछि साझा पार्टी आयो । उज्ज्वल थापा र साझा पार्टीका नेता रवीन्द्र मिश्रको चरित्र ठीक उल्टो थियो । उज्ज्वल कतिपय कमजोरीका बाबजुद इमानदार थिए तर मिश्रमा सबैभन्दा अभाव भएको चिज नै ‘इमानदारी’ थियो ।

थापा हृदयले ‘इमानदार’ थिए, मिश्र मुखले ‘इमानदारी’ को कुरा गर्थे । उनले पार्टीका चार घोषित स्तम्भमध्ये एक ‘इमानदारी’ लाई बनाएका थिए, तर, उनीसँग हुँदै नभएको वा सबैभन्दा कम भएको चिज नै इमानदारी थियो ।

खासमा उनी ‘वैकल्पिक राजनीति’ को बढ्दो लोकप्रियतालाई प्रयोग गरेर युवापुस्तामा दक्षिणपन्थ फैलाउन चाहन्थे । उनको हृदय ‘सेन्टर–टु–राइट’ थियो, तर मुखले कुरा ‘सेन्टर–टु–लेफ्ट’ को गर्नु परेको थियो । राजावादीको आरोप उनीमाथि ‘भूमध्यरेखा र मनुज चौधरी’ कै बेलादेखि थियो ।

उनी बारम्बार भन्थे– ‘म राजावादी हुँदै हैन, हुने छैन ।’ त्यो झुट थियो । उनका यावत् कर्म, बोली वचनमा राजावाद झल्किन्थ्यो । तर, उनी मुखले भने सधैं ढाँट्ने गर्थे ।

उनले विवेकशील समूहको चीरहरण मात्र गरेनन्, मुमाराम खनाल, डा. सूर्यराज आचार्य, केशव दाहाल जस्ता दिग्गजहरूलाई पनि केही समय राम्रै गरी ढाँटे, झुक्याए, धोका दिए । अन्ततः ‘मार्ग परिवर्तन’ गरी आफ्नै बाटो लागे । राजावादी भए । ‘सेन्टर–टु–लेफ्ट’ को कुरा गर्ने मान्छे ‘सेन्टर–टु–राइट’ मात्र हैन, ‘फार राइट’ मा पुगे । यो अध्याय पनि यसै समाप्त भयो । मान्छेका दुर्भाग्य र नियति– यस्तो समूह र नेतालाई पनि वैकल्पिक राजनीति र नयाँ दल ठानेर देश केही समय झुक्कियो ।

अलिकति कुरा नयाँ शक्ति र डा. बाबुराम भट्टराईको पनि गरौं । नयाँ युगको नयाँ लोकतान्त्रिक दल र वैकल्पिक राजनीतिको मोह वा आसक्तिमा मैले पनि करिब ७ वर्ष नयाँ शक्तिमा बिताएँ । डा. भट्टराईलाई साथ दिएँ । आज सम्झिंदा त्यो कुरा आफैंलाई कस्तो कस्तो अनौठो, असहज र मूर्खतापूर्ण लाग्छ । कताकता हृदयमा हीनता र पश्चात्तापको भावना पनि आउँछ ।

नयाँ शक्ति सुरुवात गर्न लाग्दा काकरभिट्टाको साहित्य महोत्सवमा हुँदा डा. देवेन्द्रराज पाण्डेसँग भेट भएको थियो । पाण्डेले मसँग भन्नुभएको थियो– बाबुरामजीको आफ्नै सीमा बनिसक्यो ।

मसँग त्यो सीमा थिएन । तर, मैले पनि ‘लोक दल’ बनाउन सकिनँ । नयाँ शक्ति आवश्यक हो । तर, बाबुरामजीको ऐतिहासिक व्यक्तित्वको सीमा र नयाँ शक्तिको आवश्यकता बीच विरोधाभास छ । बरु तपाइँहरूले आफैं आँट गरेको भए राम्रो हुन्थ्यो । त्यतिखेर हामीसँग त्यस्तो आँट भएन ।

डा. भट्टराईको नयाँ शक्तिमा केही प्रवृत्तिगत र केही निर्णयगत त्रुटिहरूको चाङ थियो । त्यसका लागि को जिम्मेवार थियो भन्ने प्रश्न उठ्ला । नैतिक दायित्व सबैमा साझेदारी होला । डा. भट्टराईले मूल नेतृत्वको हिसाबले अलिक बढी नैतिक जिम्मेवारी लिनुपर्ने हुन्छ ।

वैकल्पिक राजनीतिले संस्था र संस्थागत प्रक्रियाको खोजी गर्दछ । शास्त्रीय वा आधुनिक लोकतन्त्रले पुगेन, अझ बढी उन्नत लोकतन्त्र चाहिन्छ भन्छ । तर, नयाँ शक्तिमा कुनै संस्थागत प्रक्रिया थिएन । कसले कहाँबाट कसरी निर्णय लिन्छ, थाहै हुँदैनथ्यो । थाहा पाउँदा धेरै चिज बिग्रिसकेको हुन्थ्यो । पार्टीमा बसेर चर्को विरोध गर्न पनि उचित नहुने, निर्णयहरूको सार्वजनिक प्रतिरक्षा पनि गर्न नसकिने अवस्था थियो ।

नयाँ र वैकल्पिक बनाउने भन्ने तर पुरानासँगको सहकार्यको मोह र आसक्तिबाट मुक्त हुन नसक्ने समस्या व्यापक थियो । पुरानैको गठबन्धनमा घुस्रेर दुईचार सीटका लागि कटौरा थाप्ने र भीख माग्ने प्रवृत्ति बलियो थियो । चुनावैपिच्छे वा त्यो प्रकारको अप्राकृतिक गठबन्धन, विजातीय एकता र विभाजन नयाँ शक्तिका मुख्य कमजोरी थिए । डा. भट्टराईमा एक अनौठो चरित्र के थियो भने उनका हरेक निर्णयपछि कुनै न कुनै समूहले पार्टी छोड्थ्यो र पार्टी झन्–झन् कमजोर हुन्थ्यो । सफल नेताका कुनै निर्णयपछि पार्टी थोरै भए पनि बलियो हुनुपर्दछ । नयाँ शक्तिमा त्यसको ठीक उल्टो हुन्थ्यो ।

लामो समयको माओवादी संलग्नता र कम्युनिस्ट स्कुलिङको कारण डा. भट्टराईको आफ्नै प्रकारको सोच, कार्यशैली र निर्णय–प्रक्रियाको ढाँचा बनिसकेको छ । आफ्नै स्वभाव र सीमा बनिसकेको छ । डा. पाण्डेले ठीकै भनेका थिए डा. भट्टराईको व्यक्तित्वमा ‘ऐतिहासिक विरोधाभास’ व्याप्त छ । उनी नयाँ र वैकल्पिक दलको मूल नेता हुनका लागि उपयुक्त पात्र थिएनन्– फलतः नयाँ शक्तिको प्रयास पनि तुहिएर गयो । थुप्रै मान्छेले अनावश्यक दुःख व्यहोरे । अनाहकमा राजनीतिक जीवन दाउमा लगाए ।

अहिले नयाँ दलका रूपमा संसद्मा तीनवटा दल छन्— जनमत पार्टी, नागरिक उन्मुक्ति र रास्वपा । यी तीनवटै दल र यसका मुख्य नेताले जे गर्दैछन्, त्यसबाट के पुष्टि हुन्छ भने यी वैकल्पिक राजनीति गर्ने दल हैन, नयाँ दल पनि हैनन्, थप एक थान दल मात्र हुन् । पुरानै चरित्रको नयाँ संस्करण, पुरानै सिन्डिकेटका नयाँ साझेदार मात्र हुन् ।

त्यसको पहिलो प्रमाण– यी दलको अनावश्यक सत्ता मोह र सहकार्य हो । यी दललाई अहिले सरकारमा जानुपर्ने न कुनै आवश्यकता थियो, न त्यस्तो जनादेश थियो, न उनीहरू त्यसका हकदार थिए, न उनीहरू विना सरकार नै गठन हुन नसक्ने अवस्था थियो । चुनाव अघि यिनले विकल्प दिने कुरा गरेका थिए– चुनावपछि पुरानाकै सहयोगी र साझेदार भएर निस्किए ।

पुरानाका जुन विकृतिको चर्चा गरेर यिनले जनमत आफूतिर ताने, छोटो समयमै आफैं त्यसको शिकार भइसके । अनावश्यक आन्तरिक किचलोले नागरिक उन्मुक्ति पार्टीलाई लगभग विघटनको अवस्थामा पुर्‍याएको छ । डा. सीके राउत नेतृत्वको जनमत पार्टीबारे अहिले नै यसै भन्न सकिंदैन । तर, २०८४ को चुनावसम्म पुग्दा रास्वपा अर्को विवेकशील–साझा र रवि लामिछाने अर्को रवीन्द्र मिश्र भएर निस्किए भने कसैले आश्चर्य नमाने हुन्छ ।

रास्वपाको उदयको आधार रवि लामिछानेको व्यक्तिगत लोकप्रियता हो भन्ने धेरैलाई भ्रम छ । चितवन जस्ता केही जिल्ला र निर्वाचन क्षेत्रमा त्यो केही हदसम्म हुन पनि सक्दछ । तर, मुख्य कुरा त्यो हैन । उदाहरणका लागि धरानमा रास्वपा उम्मेदवारले पाएको भोट रवि लामिछानेको व्यक्तिगत लोकप्रियता हो भनेर कसैले भन्छ भने पत्याउन सकिन्न । त्यो त्यसअघिको स्थानीय निर्वाचनमा हर्क साम्पाङले निर्माण गरेको जनमतको कोल्टेफेराइ मात्र थियो ।

काठमाडौंमै मेयर वालेन्द्र शाहको अर्को पार्टी बन्यो वा उनका समर्थकले भोट दिएनन् भने रास्वपाको हालत के होला ? यो पाटो सोच्नयोग्य छ । अर्थात् रास्वपाको उदयको आधार वैकल्पिक राजनीतिमा त्यो बेला छाएको रिक्तता, शून्यता र ‘ग्याप’ थियो । पुरानासँग रिसाएकाहरूले वा नयाँ विकल्प खोज्नेहरूले भोट हाल्ने ठाउँ नै थिएन ।

विवेकशील, विवेकशील साझा र नयाँ शक्ति आफ्नै कारणले सिद्धिएका थिए । कांग्रेस–माओवादी अवैचारिक गठबन्धनको कारण शहरिया मध्यम वर्ग, युवा पुस्ता र लोकतान्त्रिक जनमत कांग्रेससँग बिच्किएको थियो । उपत्यकामा ती निर्वाचन क्षेत्र नै रास्वपाले बढी जितेको हो– जहाँ पाँचदलीय गठबन्धनबाट माओवादी उम्मेदवार थिए । बालेन्द्र शाहलगायत स्वतन्त्र उम्मेदवारले स्थानीय निर्वाचनमा बनाएको जनमत समेत त्यहीं ओइरिएको थियो ।

रास्वपाले आज यो यथार्थ बिर्सिएको मात्र छैन, हिजो आफैंलाई समर्थन गरेको वा भोट दिएको जनमतलाई चिढ्याउँदै छ । यही तरिकाले चले हिजोका विवेकशील, साझा, नयाँ शक्तिको जस्तै रास्वपाको पनि पतन टाढा छैन । रास्वपाको विद्यमान चरित्र र निर्णयले नयाँ दलको आवश्यकतालाई पूरा गर्दैन बरु थप विरोधाभास मात्र सिर्जना गर्दछ ।