खोकेकामिटार : एक बाडुली

गाउँको नसामा स्वच्छ हावा मात्र बहदैन, बग्छ खुल्दुली र फुर्फुरिलो कुतूहलताका अपरिमित तरेली पनि । अनेक समाचार उड्दै, तैरिंदै आइपुग्दछन् फुसफुसिन कान–कानसम्म गाउँमा । अनेक समाचार पुरुषहरूको चिया चौतारीको समय कटाउनी बन्छ भने महिलागणका निम्ति मेला, पँधेरो चटारोका सँगी । गुल्जार दौडन्छ समय चहलपहल र मधुरता सहित ग्रामीण पर्यावरणमा । त्यसैले त गाउँको कुरा थाल्दा कसरी नसम्झिरहन सक्नु हेनरी डेबिड थोरोलाई ।

उनी गाउँको नसा-नसा छामेका मानिस । जङ्गलबीच एक्लो कटेरो ठड्याएर एक्लै रमाएका मनुवा । उनले गाउँको पदचाप, श्वास, स्पन्दन सबै निहारेका थिए । जब उनी एकलासे क्याबिनबाट फुत्त नजिकको गाउँतिर फड्किन्थे, उनलाई लाग्थ्यो-प्रत्येक गाउँ एक विशाल समाचारकक्ष हो । थरीथरीका खबर उसै उसै तँछाडमछाड गर्दै होडबाजीमा दौडिरहने विशेष ठाउँ ।

यद्यपि गाउँको समाचार उति शुभ सुनिन्न हिजोआज । दूरदराजका ग्रामीण भेगमा हिजोआज पुगेका छन् चिलगाडी । कालो धूवाँ ओकल्दै, गाईवस्तु हर्काउने आवाज निकाल्दै गुड्छन् मोटरगाडी । पुगेको छ चिसो-कोला, आयातित मदिरा र केटाकेटी लोभ्याउने चाउचाउ र ललिपप । पुगेको छ डोजर काट्दै काट्दै ज्यो–ज्योमो (पितृ)ले गाउँलाई पहरा दिने देउराली डाँडा । सिसाकलमले खिचेका धर्साझैं बनेका छन् बाटोहरू । डोजरले बनाएको बाटोभरि कटनीमा परे औषधिजन्य बोटबिरुवा । आदिवासी बाजेबजुको पटुकामा हरदम हुने ओखतीका टुक्राटाक्री हराए । त्यही डोजरले मेटिहिंड्यो, पुर्खाले खाएको जरुवाको आदि स्रोत । सम्याइगयो पाखाभित्ता आँगन लिपेसरी सिनित्तै । नचिनिने भएको छ गाउँ हिजोआज ।

– ए माम (बजू), के तिमीले शिरमा सिउरिने वनफूल फुल्ने पाखा यही हो ? ए आखे (बाजे), के तिमीले जुग काटेको आदिवासी पाखाफोक्टा यही हो ?

– ए नाना (दिदी), तिमीले पानी भर्ने पँधेरा खोइ ?

– ए ज्योज्यो (दाइ) तिमीले हलगोरु नार्ने रुम्टेबारी खोइ ?

– चु नाम्सादा ति ताजी होई ति ताजी जम्मन बद्ली ताजी ।

(यो गाउँलाई के भयो होई, के भयो, जम्मै बदलियो ।)

यो प्रत्येक कायान्तरित गाउँको कथा/व्यथा हो, जहाँ हिजोआज कौतूहल सहित चियापसल, मेलापात या पानीपँधेरामा खबर-समचार दौडँदैनन् । हिजोआज न पसिना पुछ्दै कोही बटुवा पानी माग्न आँगन टेक्छन्, न त करेसामा पालैपालो तुर्तुराउँदै खित्खिताउने केटाकेटीको खलबल सुनिन्छ । न वैशाख मासको चिलाउने डालीमा लटरम्म झुल्ने सेतो सुवास छ, न छन् हितैको दौंतरीको साथ । हिजोआज गाउँ बेहद बेग्लै भएको छ ।

**** ****

हिजोआज याम्बु (काठमाडौं)बाट खोकेकामिटारसम्म पुग्न लाग्ने यात्रा–समय केवल तीस/पैंतीस मिनेट हो । ऊ बेला हिंडेरै डेढ–दुई घण्टामा छिचोल्थे बलिया खुट्टाले । बुढा र भुराहरू पनि पुग्थे, दुई–साढे दुई घण्टामा त खत्रीगाउँ, खोकेकामिटार । एकै परिवार खत्री नभएको यस तामाङ गाउँको नाम खत्रीगाउँ ! किन होला ? अझ त्यही गाउँको सानो खोल्सीको नाम बोक्सीखोला छ । त्यही खोला छेउ ठिङ्ग उभिएको अजङ्गको पीपलबोट कटेपछि सुरु हुन्छ तामाङ बस्ती । खत्री र बोक्सीको के नाता होला यो गाउँमा ?

सुनिन्छ कथाहरू- मध्यरातमा गाउँका बोक्सीहरू पीपलबोटमा पूजा गर्छन् रे ! औंलामा बत्ती बाल्छन् रे… ! तर त्यही बोक्सी जम्मा हुने ठूलो पीपलबोटकै छेउ हाम्रो घर छ । केही हाँगाहुँगी भने छिमलछामलमा परे घर बनाउँदा । मध्यरात हातमा बत्ती बाली पूजाआजा गर्न कोही आउँछन् कि भन्दै कुर्दाकुर्दा जुनी जान लाग्यो । तर कोही आएनन् । तथापि छिपछिपे खोल्सोको नाम अझै बोक्सीखोला नै छ ।

काइदा के छ भने, यो खोलीको मूल त गाउँमाथिको नारानथान जङ्गल हो । तर भित्तातिरको फर्‍याक ठाउँमा तामाङ गाउँको तिर्खा मेट्ने जुगअघिको ढुङ्गेधारा पनि छ (अब त थियो भनौं) । त्यही पँधेराबाट बगेको पानी बोक्सीखोलामा मिसिएर फाँटतिर हाम्फाल्दै महेश खोलामा मिसिन्छ । महेशखोला बग्दैबग्दै त्रिशूलीमा समाहित हुन्छ । भन्नै परेन कि त्रिशूली फेरि आफ्नो यात्रामा अरू नदीमा मिसिंदै, बग्दै अन्ततः समुद्रमा एकाकार हुन्छ । बोक्सीखोलादेखि, महेशखोला र त्रिशूली, सप्तकोशीहरू पहिल्याउँदै जाने हो भने पुगिएला पनि समुद्रसँगको मिलनबिन्दु । हर्क गुरूङले मस्र्याङ्दी पछ्याए जस्तै नदीको यात्रा पहिल्याउनु मेरो बलबुताको कुरो परेन । मेरो ज्यान र मन दुवै यतिखेर यही खोकेकामिटारमा विश्राम गर्दैछ ।

अरू गाउँ जस्तै यो गाउँ पनि पसिनाको सुवासमा मगमगाउँथ्यो । असारे चटारोले गलेको हिलेमैले ज्यानलाई भदौको क्वाँटीले पुष्ट पारेर मङ्सिरे सुकिलो सुनौलो धानबाला भित्र्याउने तयारीमा हुन्थे खोकेकामिटारवासी । असारमा थाकेको हलगोरु पनि मजाले सानवनको चरिचरनदेखि गोठकै ओभानोमा उघ्राउने गर्थे । त्यसबेला प्रत्येक घरमा कोदोको जिर्माले भरिएको बडा–बडा घ्याम्पो मात्र नभई दहीको ठेकी पनि आडैमा हाँसिबस्थ्यो ।

त्यो समय क्या स्वादिलो थियो ! जसको घरमा मोही पारे पनि गाउँभरि पुग्थ्यो । मकैको छ्याम्बा (ढिंडो) घाँटीमुनि नझरेर किक्लिक् किक्लिक् परेका माम–आखेदेखि भुराहरू अकस्मात् आइपुग्ने मोही देख्दा रमाउँथे । केटाकेटी बाहेक अरूले दूध पिउने चलन थिएन । अर्मपर्म, मेलापातदेखि घरमै बिहान बेलुका मकैको भ्यापरदेखि कोदोको आइराक (रक्सी) घरघरै बन्थ्यो । शुद्ध कोदोको, नरम तर स्वाट्ट पारेको एकछिनपछि करप्प पार्ने खाले आइराक ! त्यही रमरमे मेसोमा गाउँलेले कति भ्याउँथे भ्याउँथे, खेतबारीको काम । जुनेली रातमा त रातैभरि पनि धान बोक्थे रे हाम्रा बाजेहरू । क्या मीठो लय प्रकृति र मानिसको । रातमा पनि उजेलो भई बाटो देखाइदिने जूनको साथमा रातभरमै काम भ्याउने ती पौरखी पुर्खा !

बर्खाको स्वादभित्र लिची, कटहर, आरुचा, आलुबखडा र नास्पातीका झुत्ताले रूखै लचक्क पार्ने समय । भुइँकुहिरोले छपक्कै भएको खोलाखोल्सीमा एक्ली नानदिदीहरूको ओभानो मनभित्र पनि जलुकी सरह मौलाएर रसाइदिने गर्थे, जीवन धुन । रातमाटे आँगनीलाई बर्खे बाछिटाले छ्याके पारिदिए पनि अँगेनुमा दन्केको आगोमा भिजेका कपडा सुकाउँदै पोलेको मकै चपाउँदाको स्वाद… कसले भुल्दो हो !

जाडो गर्मी बाह्रैकाल कछाड र इस्टकोट अनि ढाका टोपीमा चिटिक्क पर्ने आखेको छिनोको टुक्टुके लय निरन्तर गुन्जिन्थ्यो त्यस घरमा । ढाड नुहिएर भुइँ छुन खोजिसक्दा पनि किन छाडेनन् होला, बाजेले रन्दा, छिनो, बसिला र अन्य कर्मी औजारको त्यो भारी ? उनकै सीपले खिपेको हो काठे बार्दली, पिंढीमा उभिएको बुट्टेदार खाट, झ्याल, ढोका र कोठा–कोठामा भएको रहस्यमयी खोपीको ढोका र बुइगलको घोप्टेढोका ।

के थियो र बाजेको सीप नपरेको त्यस घरमा ! अनि बजुको सिन्के ज्यानमा दमले फुलेको छाती मिच्दै सुकाइतुल्याइ गरेको कोदो, दाल, मास, भटमास, गुन्दु्रक, चाना, के पो थिएन र बुइगल भरीभरी त्यसताका । बोक्सीखोला छेउको प्रत्येक तामाङघरको सरङमा झुन्डिएको हुन्थ्यो केही सिला सिकार । घरको कुनाकानीबाट मगमगाएको हुन्थ्यो कोदोको जिर्मा । धानको भकारीतिर फुलिरहेको हुन्थ्यो कुखुराको फुल । अनि प्रत्येक साँझ बिहान मस्त ओडालिन्थ्यो तामाको झ्याङ्गाभरि मकै/कोदोको छ्याम्बा । गाउँमा खुसी थियो । जीवन बेग्लै थियो ।

किन नहुनु र ! थिए बग्रेल्ती दुःख पीडा पनि त्यस गाउँमा । दिनरातै धामीझाँक्री लाउँदा पनि बर्सेनि रुढीले सोत्तर हुन्थे मानिस । दमको स्वाइँस्वाइँ त प्रत्येक घरमा सुनिने सङ्गीतसरह नै थियो । नानीहरूलाई ठेउलाठेउलीले नसताएको समय नै हुन्थेन । सबैजसो घरको वायु (अकाल मरेकाको आत्मा)लाई मानमनितोमा तलअतल पर्‍यो कि रगत छदाएर हैरान पाथ्र्यो (के थियो त्यो, अझै रहस्य नै छ) ।

आँपको रूखमा भएको वायुले त झन् कम्ता दुःख दिन्थेन । साँझ बिहान हिंड्नै मुस्किल । फूलको एक दाना तार्दा पनि चढाउनुपर्ने, नत्र भुँडी ढाडिएर बिजोग हुन्थे नानीहरू । धेरै जनालाई कालो मसानले पिरोल्थ्यो रे ! खाँदा हिंड्दाको मान्छे कालो भएर सुकिजाने । ज्वरोले निस्लोट पार्ने अनि रगत छादेर केही दिनमै चट् । मान्छेलाई मात्र होइन, बालीनालीलाई पनि केको आँखा लाग्थ्यो कुन्नि, सोत्तर हुन्थ्यो घरीघरी । गाईवस्तु त्यस्तै, किलामै मरिरहेको हुने । ब्याउने बेलाको गाईबाख्रा मर्दा त गाउँ नै शोकमा डुब्थ्यो । के ले लान्थ्यो होला ती मान्छे, जनावर, बालीनाली सबैलाई त्यसरी ?

दुःखले हो कि अचेतनाले-आप्पाको पुस्ताको त कोही गएन विद्यालय । खेतबारीकै चटारोमाझ अर्काको गाली खान र कान बटारी माग्न किन पो जानु थियो र पाठशाला बित्थामा । पाठशाला पनि उल्कै टाढा । आधा बिहान भाकेर हिंड्नुपर्ने । साना नानीका अभरिला गोडाहरूले त छिचोल्नै मुस्किल बाटो । एक-दुई ठिटा उक्लेका थिए रे ! तर शिक्षकको पिटाइ पाएपछि छाडेछन् तिनले पनि । त्यही छोडुवामध्येका एक हुन्, मेरा आप्पा ।

आफ्नै नाम राम लेख्न पनि आमाले सिकाउनुभएको थियो, निकै पछि । हामी पढ्ने भइसकेपछि । नत्र त पूरै औंठाछाप । हाम्रोतिरका तामाङहरू जति सबैजसो औंठाछाप । किन ? छेउछाउको कात्तिके, मन्तगाउँ, पाखुरे र महेशफाँटतिरका क्षत्री, बाहुन जति त पढेकै छन् । मेरै आप्पाका दौंतरीहरू हुन् । सबैले अक्षर खेलाएकै छन् । किन कसैले विद्यालय पठाउन घचघच्याएन हाम्रा गाउँलेलाई ? किन राज्य र सरकारको नजर परेन याम्बुबाट मिलिक्कै पुगिने खोकेकामिटारतिर ? के यो देश र हाम्रो गाउँको नाता भन्नु केवल चुनावमा एकुन्टा भोट बटुल्ने र नागरिकता भन्ने एउटा परिचयपत्र दिनेसम्मको मात्र हो ?

दुःखै त थिएछ नि त्यसबेला गाउँमा । खडेरी पर्दाको समय तेलको चिल्लो महिनौं चाख्न पाउन्नथे खोकेकामिटारवासीले । सुख्खा परालको भरमा लैना गाईभैंसीको थुन कसरी रसियोस् ! दूध नभएपछि कताको घिउ चिल्लो ! हामी भुरा छँदा निकै समय पानीमा पिठो हाल्दै कर्कलो गाभा, फर्सीको मुन्टामुन्टी उमालेर खाएको सम्झना छ ।

खेती कम हुनेको घरमा त उसै पनि भात पाक्नु चाडपर्व नै कुर्ने बेला थियो त्यो । नाकमा सिंगान बगाउँदै नाङ्गै भुतुङ्गै दौडिहिंड्ने भुराको झुण्ड, घाम र पानीले खुइल्याएको कपडा त्यसमाथि धाँजा फाटेको जमिन जस्तो झताउरो चोलो र कमिजहरूको एकतमासे ताँती हुने गथ्र्यो गाउँमा । पच्चिस घरजतिको तामाङ बस्तीमा दुःख अभावका माझ धनी–गरिबको भेद थिएन । समान थियो व्यवहार । न कोही मालिक, न त कोही दास । क्या मिलेको समय थियो । बिहेबर्तुन, मराउपराउ गाउँले सबै उल्टेर सल्टाउँथे । घर बनाउनुदेखि असारमा खेत बनाउनु पनि आपसी सहयोगमै चल्थ्यो ।

घट्टमा पिनेको मकै–गहुँको पीठोको स्वाद अझै भुलेका छैनन् बाँकी रहेका पाकाले । घट्टेसोलीबाट झरेको अन्नको धुलोले सेताम्मे भएर आखे घर पस्दा मगमग पीठो बसाउँथ्यो । उनले अँगेनामा सेकेको दुधिलो मकैको रोटी र पोल्टोबाट झिकेर दिने खोस्टामा बेरेको नुन-खुर्सानीको स्वाद अजम्मरी बसेको छ मनमा ।

प्रकृति, पर्यावरण र मानिसको मीठो संलापमाझ आरामले चल्ने गथ्र्यो जीवन खोकेकामिटारमा । मन-मनमा गढेका केही अन्धविश्वास, रुढी, बोक्सी, झाँक्रीका कुराबाहेक मनको तुवाँलो स्वाट्टै हटेका सबै साफसुद्राजन । पँधेराको चिसो पानी, रनवनको मीठो सुसेली, बेलाबखतको अन्न फलफूल सबैले भरिपूर्ण ।

“झुपडी र झतौरे जीवन भएकाहरू मात्रै गाउँघर या गाउँले होइनन् । हाम्रै घर, धरती र धरातल हुन् ती । अन्न भण्डार पनि हो गाउँ । … गाउँघरमै वसन्तको ख्याल हुन्छ, गाउँमै जीवनको मर्मबोध हुन्छ ।” (‘प्रकृति र जीवन’, ज्ञानेन्द्र विवश)

विवशले कोरेको ग्रामचित्रसँग ठ्याक्कै मेल खान्थ्यो, हाम्रो गाउँको अनुहार । जनजातीय स्थानीयपन सहितका केही नितान्त निजी गुण बोकी आफ्नै पाखुरीको बलमा उभिएको थियो तामाङ गाउँ, खोकेकामिटार ।

**** ****

खोकेकामिटार कायान्तरित भयो । यति छिटो कि गाउँलेले चालै पाएनन् । चालचुल र सर्‍याकसुरुकधरि नगरी पो बदलिइभ्यायो रैथानेपन । खोकेकामिटारीय दृश्य–आयाम परिवर्तन भई धुनीबेंसी नगरपालिका भइगयो । खास फेरिएको भन्नु ठाउँको नाम र केही विशेष क्षेत्र मात्र हुन् । त्यस विशेषमा सबैभन्दा अगाडि परेको छ, घरजग्गा र त्यसको चर्केको कर । जब कर बढुवाको सूचना पाए, तब एकबाजी राम्रैसँग झस्किए गाउँले । फोक्टाफोक्टी र भीरपाखाको पनि सरकारलाई कर तिर्नुपर्छ । पहिले–पहिले जस्तो अन्नपात बुझाएर भएन अब, नगदै खनखन गन्नुपर्ने भो सरकारलाई ।

नगरपालिका हुनु केही समयअघि नै बिरालोचालमा धेरै थोक भित्रिइसकेको थियो, गाउँमा । सिलप्याक मदिरा त एक नम्बर भइगयो । त्यसको साथमा कैलो फेटा गुथेको चुरोट, बडाबडा बोतलको चिसो पेय र त्यही चिस्याउने बाकस पनि । चियापसलहरूमा नयाँपन थपिंदै गयो । चर्को घामले चरक्क पारेको आँतलाई शीतल दिने दही गाउँकै पसलबाट लापता हुन थाल्यो । हरर भएको आँतमा फ्रिजले चिस्याएको चिसोतिर झुत्तिहान्न थालिगए, पुराना खोकेकामिटारवासी । केटाकेटीको चाउचाउ र बिस्कुट मोह हेर्न लायक थियो/छ ।

घर-घरमा दूध दहीको छेलोखेलो हुने गाउँमा विना खडेरी नै सुख्खा पसिगयो । किनकि गाउँमा विकास पस्यो । गाउँको गोरेटो झन्–झन् फराकिलो हुँदै गयो । बाटो बढ्दै जाँदा छेउछाउका कैयौं साना टाकुरा, थुम्काथुम्की लाछिए, भत्किए । बडेमानको डोजरले फोड्दै फाड्दै अघि बग्यो सडक निर्माण कार्य । बाटोसँगै पस्यो ठेकेदार, ट्रक, ट्याक्टर, भित्तो खुर्किने, सम्याउने अनि उस्तै परे डाँडै भत्काइदिन सक्ने ठूलो डोजर ।

त्यही सडक विस्तारले झ्याम्मै पुरिदियो, बोक्सीखोला छेउको हाम्रो पुर्खाको पानीको स्रोत । त्यो सदाकाल एकोहोरो बगिबस्ने पँधेरा सडकविस्तारको अतिक्रमणमा पर्‍यो । सडक बढाउँदा फाँडेको रूखपात, माटोढुङ्गा सबै छेउछाउ झारिए । त्यही मेसोमा पानीपँधेरा पुरियो ।

हुनत दशकौं भइसकेको थियो, त्यस पुख्र्यौली पँधेरा एक्लो परेको । गाउँको घरघरै कालो पाइपबाट सुतुतु माथि डाँडाको पानी बग्न थालेदेखि हेलामा परेको थियो, गाउँछेउको यो पुरानो जलस्रोत । यद्यपि भरिलो स्रोत त त्यही थियो । हिउँद बर्खा बगिबस्ने । बर्खामासमा झ्याउ-लेउले पाइप थुनिएर पानी नआउँदा आशाको एउटै स्रोत यही धारा थियो । मराउपराउदेखि सूतक आदि चोख्खिने बेला नुहाउने धारा यही । चैतेदशैंमा पूजा गर्ने विजेश्वरी देवी पनि यही धारा मास्तिर छिन् । धारामा सफा चोखो भएर पुग्थे, गाउँभरिका बुढापाका पूजा गर्न ।

अब त धाराको धर्सो नै मेटियो । जसरी ठूलो दुर्घटनापछि मेटिन्छ, मान्छेको मस्तिष्कबाट सम्झना–केस्रा । फेरियो गाउँ पूरापूर अब त । पारिबाट हेर्दा देखिन्छ, बाटैबाटोका सुम्लासुम्ली प्रत्येक पाखाभित्तामा । अनि प्रत्येक बर्खा उही सुम्ले बाटोहरू सोहोरिएर बिझ्याइँ गर्न आइपुग्छन् गाउँलेको आँगनमा ।

खनिएका यी असङ्ख्य बाटाहरू भई कहाँ पुग्ने होला, यो आदिवासी मन ?

हिजोआज भेटिन छाडेको छ रैथाने अन्न बीउ । तुरिंदै छन् पुराना मानिस र उनीहरूले बोल्ने भाषा । भत्किंदैछ ज्यो-ज्योमोको देउराली । ठडिंदै छ कङ्क्रिट भवनका ताँती ।

विकासको नाममा कस्तो समय पस्यो यस गाउँमा ! दिनरात जमिन हल्लाउँदै चल्ने ट्रकको ताँतीले सातो लिएको गाउँ हिजोआज असारमासमा पनि हरियो नभई नीलो देखिन थालेको छ । बाटोका हराभरा बोटबुट्यान सबै बाटोले लगिदियो । बाटोले बङ्लङ बङ्लङ बारीको पाटा भत्काएर बित्ता सुर्को मात्र बाँकी छाडेको छ । घरबारी त्यसरी लछारिएपछि सागको मुन्टा र दुई दाना गोलभेंडा टिप्न पनि बेंसी नै धाउने दिन आएको छ धेरैको ।

बाटोले घर उडाइदिएकाहरूले अर्को घर नबनाइकन भएको छैन । तर कहाँबाट पैसाको जोहो गर्नु अर्को घर ठड्याउन ? सरकारले त मात्र आदेश दिन्छ तर उचित क्षतिपूर्ति दिंदैन । त्यसमा पनि नेपालका सबै जमिन राज्यले क्षतिपूर्ति दिने श्रेणीमा पर्दैनन् । खोकेकामिटारको तामाङवस्ती बसेको यस पाखो जमिन पनि अधिकांश केही नपाइने श्रेणीमा पर्छ । कसैको बिर्ता जमिनमा खनिखोस्री बसेको युगौं भइसक्यो । सोझा गाउँलेहरूको आफ्नो नाममा केही छैन । बसेको जमिनको पुर्जा छैन ।

यस राज्यले जुगजुग थचारेर धुलो पारेको मासिन्या मतवालीको दर्जा पाएकाहरू सधैं अह्राइ–पराइको काम गर्दै आए । कहिले राणाको गाडी बोक्न भीमफेदीतिर पुगे भने कहिले राजधानीको दरबार ठड्याउने फोसा कामतिर जोतिन पुगे । राज्यकै निरन्तरको दमन र बहिष्करणले गर्दा उनीहरू कहिल्यै प्रश्न गर्ने हैसियतमा पुग्न सकेनन् । आज खोकेकामिटारवासी आफ्नै जमिनबाट बेदखल हुने अवस्थामा छन् । यद्यपि उनीहरू चुपचाप छन् ।

माटोको एक डल्लो नपल्टाइकन अर्काको पौरखमा मोटाउने शोषक झुण्ड जमिनका मालिक भएका छन् । आदिवासीको थातथलो उनीहरूको पत्तो बेगर बाठाटाठाको नाममा दर्ता भइरहेको छ । पुस्ता दरपुस्ताले खनी जोती मलिलो पारेको जमिन, जोगाएको वनजङ्गल, पानी कुवा सबैको दाबी गर्दै अचिनारु अनुहारहरू फुत्त अघि पर्न थालेका छन् ।

“ए गाउँलेहरू, यो जमिन हाम्रो हो । अब हामी बिक्री गर्दैछौं । कि तिमीहरू नै किन, नत्र भने आ–आफ्नो व्यवस्था गर ।” को हो त्यो आदेश दिने ? बिर्तावाल ? कानुन ? या सरकार ? फेरि विकासको नाममा पुरानो बस्तीहरू जोगाउनुको साटो किन धमाधम भत्काउन तम्सेको छ शक्तिकेन्द्र ? यो देशको माटो हावालाई चाहिने विकास भनेको चौडा बाटो र सुपर कम्प्लेक्सहरू मात्र हुन् ?

थोत्रिएको छानाबाट छिरेको बख पानीको थोपा बटुल्दै प्रत्येक आदिवासी मन यस्तै अनेकानेक प्रश्न गरिरहेछ यतिखेर आदिम बस्तीहरूमा ।

उसले यति चाहिं बुझेको छ कि, हिजोआज विकास नामक केही अनौठो गतिविधि प्रत्येक गाउँमा छ्याप्छ्याप्ती छिरेको छ । र, त्यसले सिनित्तै बढारिंदैछ जनजातीय सुवास, संस्कृति र गाउँको पुरानो रौनक । अब लगभग मेटिनै सकेको छ, खोकेकामिटारको जिर्मा संस्कृति, बुइँगलभरिको अन्नभण्डार, घोप्टेढोका, लिस्नु, काठे मचान र पुख्र्यौली कृषिप्रणाली !

अब त गाउँमा देखिन थालेको छ, जमिनको मोलतोल गर्दै हिंडिबस्ने बग्रेल्ती नयाँ अनुहार, ट्रक र टिपरको ताँती, इँटाभट्टाको धुवाँको मुस्लो, विकासे बीउबिजन र विषादि । हिजोआज भेटिन छाडेको छ रैथाने अन्न बीउ । तुरिंदै छन् पुराना मानिस र उनीहरूले बोल्ने भाषा । भत्किंदैछ ज्यो-ज्योमोको देउराली । ठडिंदै छ कङ्क्रिट भवनका ताँती । बेलाबखत राहतसँगै पस्न थालेका छन् विभिन्न प्रार्थना पुिस्तकाहरू । खोकेकामिटारमा नयाँ बाटो देखाउने समूह भने छिरिसकेका छैनन् । तर के ठेगान कतिखेर सुटुक्क पसिजाने हुन्, जसरी समय–समयमा पस्ने गर्छन्, गाउँलेले भोगचलन गरिरहेको जमिनको दाबी सहित अनेक अपरिचित अनुहार ।

हिजोआज
झ्याउरे भाकामा गाउँ गुन्जाउने राजुको रौनक घटेको छ
आखेको छिनोको टुकटुक मलिन छ
लक्ष्मी र गोपी वायु पिरोल्दैनन् कसैलाई
हिजोआज
कोदोको जिर्मा र मकैको जाड किन हो बसाउँदैन घर कुनामा ?
नानदिदीको पुरानो सन्दुक, खोइ कता गायब भयो ?
सन्दुकमा पट्याइराखेको आदिवासी माया, खोइ कता हरायो ?
हिजोआज
फल्दैन रुम्टामा पहिले जस्तो सुन्तला र जुनार
कहाँ बिलायो माटोको उर्वरता ?
हिजोआज
सुनिन छाडेको छ हुक्काको गुडगुड र बुढापाकाको संलाप
न त सुनिन्छ बैठक बाजेको कुनै पुरानो किस्सा
बस्,
देखिन थालेको छ हिजोआज खोकेकामिटारमा
एकै रफ्तारमा दौडिरहेको ट्रकको लस्कर
एकै लयमा उक्लिरहेको धुवाँको मुस्लो
एकै सुरमा शहर पसिरहेका केटाकेटीको हुलमुल
र,
सुक्दै सुक्दै गइरहेको रैथाने ज्ञानस्रोत
के विकास भन्नु यही हो ?

(कुमारी लामाको निबन्धसंग्रह ‘दज्र्यु संलाप’ बाट ।)