‘आरोहीको भीडले सगरमाथामा देखिने असर पारिरहेको छ’

नेपाली सेनाले पहिल्यैदेखि प्रकृति संरक्षणमा काम गरिरहेको थियो । सन् २०१६ देखि प्रकृतिसँगै जोडिएको वातावरण संरक्षणमा पनि काम गर्नुपर्छ भन्ने भयो । तत्कालीन प्रधानसेनापतिको कमाण्ड निर्देशनमा ‘सफा हिमाल अभियान’ भन्ने कार्यक्रम पनि समावेश भयो ।

औपचारिक रूपमा सेना त्यसबेलादेखि नै हिमालको सफाइ अभियानमा जोडिएको हो । यो अभियान कहाँबाट सुरु गर्ने भन्ने हुँदा सगरमाथाबाट थाल्दा सबैको नजरमा पर्छ भन्ने भयो । सामान्यतः जति सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको चर्चा हुन्छ, अरू हिमालको हुँदैन ।

सेनाको स्रोत, साधनलाई अधिकतम प्रयोग गरेर यो अभियान चलाइएको थियो । यद्यपि, सेनाको नेतृत्व भए पनि स्थानीय तह, सगरमाथा प्रदूषण नियन्त्रण समिति र अरू सरोकारवाला निकायहरू पनि जोडिनुभयो । पहिलो अभियानले यो सफल हुने रहेछ र निरन्तरता दिनुपर्ने रहेछ भन्ने देखायो । त्यसपछि अहिलेसम्म सगरमाथा सरसफाइ अभियान जारी छ ।

नेपाली सेना सगरमाथामा जान थालेको सन् १९८८ देखि हो । कहिले पर्वतारोहणको सन्दर्भमा गएको छ भने कहिले सम्पर्क अधिकृतका रूपमा पनि पर्यटन विभाग मार्फत गएको इतिहास छ ।

म आफैंले सन् २०१३ मा सगरमाथा आरोहण गरेको थिएँ । इण्डियन आर्मीसँग त्यतिबेला संयुक्त आरोहण गर्दा पनि हामीले ४.६ टन फोहोर ल्याएका थियौं । केही शेर्पाको सहयोगमा हामीले त्यो काम गरेका थियौं । अर्थात्, औपचारिक रूपमा सन् २०१६ पछि सरसफाइ अभियान सुरु भए पनि पहिले पनि कहिलेकाहीं फोहोर संकलनको काम भइरहेको थियो ।

सन् २०१३ देखि सेनाले हिमालसँग सम्बन्धित जुनसुकै काम गर्दा म जोडिइरहेको छु । हिमाल आरोहणको जुनसुकै कार्यक्रम हुँदा सांकेतिक रूपमा फोहोर ल्याउने काम गरिरहेका थियौं । सन् २०१९ मा हिमाल भनेको कुनै पर्वतारोहण शाखाको, कुनै मन्त्रालय मात्रै होइन, समग्र नेपालको हो भन्ने भयो ।

नेपाली सेना हरेक जिल्लामा छ, राष्ट्रिय निकुञ्जहरूमा पनि पहिल्यैदेखि थियो । त्यसपछि राष्ट्रिय निकुञ्जभित्रै हिमालहरू भएकाले त्यसलाई बृहत् बनाउने हिसाबले अभियान सुरु भएको हो । वातावरण विभागले पनि पहिल्यैबाट सफा हिमाल भन्ने प्रोजेक्ट अघि बढाएको रहेछ ।

तर, बजेट विनियोजन भएर पनि अरू स्रोत नहुँदा यो रोकिएको रहेछ । पछि वातावरण विभागसँग पनि समन्वय गरेपछि ६ वटा हिमाल सरसफाइ गर्ने हिसाबले अघि बढेका थियौं । यसपछि नेपाल सरकारकै अभियानका रूपमा यो अघि बढ्यो ।

सगरमाथामा देखिएका परिवर्तन

मैले सन् २०१३ मा सगरमाथा आरोहण गरेपछि एकैपटक सन् २०१८ मा सगरमाथा आधारशिविर गएको थिएँ । पाँच वर्षभित्रमा त्यहाँ धेरै फरक भइसकेको थियो । सामान्यतः बेसक्याम्पको एउटा इन्ट्री पोइन्टको लेभल हुन्छ । त्यसको लेभल र माथिल्लोसम्मको ‘क्राम्बन्च पोइन्ट’ भन्ने हुन्छ । त्यहाँ जाँदा जुन एउटा ‘इन्क्लाइन’ थियो, त्यो घट्दै गयो ।

बेसक्याम्प भनेको ग्लसियरमाथि नै हो । त्यो मेल्ट हुँदै गएको हुनसक्छ । ती कुराहरू नोटिस भइरहेको थियो । सन् २०२१ मा जाँदा अझै घटेको महसुस गरें । बेसक्याम्पको पार्ट अलि तलसम्म थियो, त्यो अलि माथि सरिसकेको जस्तो महसुस गरें । तलको भाग बगाउँदै गइसकेर माथि माथि सर्दै गइसकेको अवस्था छ । अहिले सन् २०२४ मा आधारशिविरमा जाँदा २०२१ मा आधारशिविर वरिपरि हिउँको जुन तह थियो, त्यो छैन ।

त्यो दुई कारणले हुनसक्छ । एउटा अन्तिम जाडो याममा कति हिउँ पर्‍यो भन्ने कुराले पनि असर गर्ने भयो । अर्को चाहिं, सन् २०२१ को तुलनामा मानिसहरूको भीड बढ्दै गएकाले पनि हुनसक्छ । तल–तल हिउँ पग्लिंदै जाने पनि भयो ।

कुनै सुख्खा ठाउँमा बसिरहेका छौं, दुबो भएकै ठाउँमा कुनै सामान राखिदिनुभयो भने पनि दुवो खुइँलिंदै जान्छ । सामान्य इकोलोजीमा हुने त्यही हो । भनेपछि त्यहाँ पनि तपाईं दुई महिनासम्म ६० देखि ७० दिनसम्म कुनै पनि चिजहरू प्राकृतिक रूपले गएर केही राखिदियो भने त्यसले तापक्रमलाई बढाउँछ । त्यसले हिउँ पग्लिने कुरालाई बढाउँदै जान्छ ।

त्यो क्रम वसन्तमा अलि बढी हुन्छ र शरद ऋतुमा अलि कम हुन्छ । फेरि वसन्त ऋतु आइरहन्छ । त्यो हुने वित्तिकै तहहरू घट्दै जान्छन् ।

अहिले सिजन सकियो, आरोहण बन्द भयो । अहिले हिउँ परिरहेको छ । त्यसले एउटा सेप बनाइरहेको हुन्छ, पछि भएर बेसक्याम्प राख्दा टेन्ट टाँग्न त्यसलाई काट्नुपर्‍यो । समथर बनाउनुपर्‍यो । कहिले मेडिकल बनाउनुपर्ला, हेलिप्याड बनाउनुपर्‍यो । त्यसलाई फेरि काट्दै जानुपर्‍यो । त्यो फ्यांकिंदै गयो । कुनै ठाउँमा राखेर सिद्धिएर जस्ताको तस्तै त रहँदैन । त्यसैले हुनसक्छ आधारशिविरको तह पनि घट्दै गएको छ ।

यसको ठ्याक्कै डाटा त मसँग छैन । म त्यो बारे अध्ययन गर्ने मान्छे पनि होइन । तर, सगरमाथामा काम गरेको अनुभवको आधारमा भनेको हुँ । त्यो महसुस पनि गर्न सकिन्छ । म सन् २०१३ मा र २०२४ मा जाँदा जति समय लाग्थ्यो, त्यो नै कम हुन थालिसक्यो । उकालो चढ्नुपर्ने जस्तो अप्ठ्यारो बाटो हुन्थ्यो भने अहिले मोटामोटी समथर जस्तो हुन थाल्यो ।

गोरकसेपबाट कटेपछि बेसक्याम्प छिर्ने एउटा पोइन्ट छ । त्यो पोइन्टबाट क्राम्बन्च पोइन्टसम्म पुग्दा त्यो उचाइ सहितको हिसाबले गर्दा एक घण्टाको दूरी हुन्थ्यो भने अहिले ४० मिनेट जस्तोमा झरेको छ । पहिले तलैबाट हिउँमाथि हिंड्दै जानुपर्थ्यो । अहिले हिउँ छैन ।

मोराइनहरू (कालो देखिने समथर भाग) मात्र बाँकी भयो । ढुंगाहरू मात्र देखिन्छ । पहिलो कुरा त हिउँ नपरेर पनि हो । तर, यो मात्र कारण होइन । हामीले आधारशिविर स्थापना गर्दा जति कुराहरू ग्राउण्ड मिलाउनलाई गर्छौं, त्यो छाड्दा जस्ताको तस्तै नगर्ने, त्यतिकै छाड्ने भएकाले पनि असर गर्छ ।

सगरमाथा आरोहणमा रोयल्टीको कुरा मात्रै आउँदैन । सयौं मान्छेहरू विश्व सम्पदा हेर्न भनेर पनि आउँछन् । उनीहरूले गर्ने खर्च रोयल्टी बाहेक पनि १० देखि १५ गुणा बढी अरूसँग जोडिएको छ । यो भरिया, गाइड, होटल लगायतको जीविकोपार्जनसँग जोडिएको हुन्छ । अहिले सरकारले रोयल्टी एउटा सिजनमा एक अर्ब पनि निकाल्दैन । तर, बिजनेस त २० अर्बभन्दा बढी आइरहेको छ ।

सगरमाथामा फोहोर र मानिसहरूको चहलपहलका कारण भएका असरहरू देखिने तहमा छन् । अहिले सरसफाइमा आधारशिविरमा त्यति धेरै समस्या होइन । त्यहाँभन्दा माथि नै समस्या छ । आधारशिविरमा सगरमाथा प्रदूषण नियन्त्रण समिति (एसपीसीसी) ले पनि राम्रो काम गरिरहेको छ । यद्यपि, अहिले सगरमाथा एड्भेन्चर मात्र नभएर लक्जरी पनि बन्दै जाँदा वातावरणीय हिसाबले थप चुनौती पनि बढ्दा छन् ।

(नेपाली सेनाको ‘सफा हिमाल’ अभियानको नेतृत्व गरेका सेनानी कार्कीसँग अनलाइनखबरकर्मी गौरव पोखरेलले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)

यो पनि पढ्नुहोस

सगरमाथामाथि असीमित व्यापारः गतिलो सरकारी निर्णयको पर्खाइ

यो पनि पढ्नुहोस

‘आरोहणको रोयल्टीले सगरमाथाको सरसफाइ धान्न मुस्किल छ’