शान्ति र खुशीका लागि केही मिनेटको ध्यान

संसारमा पछिल्ला केही दिनमा जीवनशैलीमा आएको अस्तव्यस्तताका कारण अधिकांश व्यक्तिमा तनाव, अशान्ति, चिन्ता, अल्जाइमर्स, डिप्रेसन, मधुमेह, मुटु रोग, क्यान्सर, मोटोपन, बाँझोपन आदि जस्ता जनस्वास्थ्यसँग सम्बन्धित रोगहरू बढ्दै गइरहेका छन् । दीर्घकालीन रूपमा हुने यस्ता रोगहरूलाई जीवनशैलीसँग सम्बन्धित रोगहरू पनि भन्ने गरिन्छ ।

यी सबै खालका समस्याबाट समाधान पाउन ध्यान, शारीरिक व्यायाम, पोषणको आपूर्ति र खानामा नियन्त्रण जस्ता कुराहरूमा ध्यान दिनुपर्छ भन्ने गरिन्छ ।

यी बाहेक यस्ता दीर्घकालीन समस्याको समाधानको अर्को माध्यम योग हो जसले मन, शरीर र मस्तिष्कलाई जोडेर एकाकार बनाउँछ । कम्तीमा पनि ३ देखि १२ हप्तासम्मको नियमित योग अभ्यासबाट जीवनशैली सम्बन्धी समस्याको समाधान हुन्छ । योग अभ्याससँगै मनमस्तिष्कलाई तरोताजा राखी विविध जीवनशैलीसँग सम्बन्धित दीर्घ रोगहरू समाधान गर्ने अर्को निकै महत्वपूर्ण विधि हो ध्यान । ध्यानलाई निकै जटिल अध्ययनको क्षेत्र मानिन्छ तापनि विगत ४० वर्ष अघिदेखि नै यस विषयमा विभिन्न अनुसन्धान भई महत्वपूर्ण उपलब्धिहरू समेत हासिल भएका छन् ।

व्यक्तिलाई शारीरिक, मानसिक, संवेगात्मक तथा सामाजिक स्वास्थ्यको उच्चतम तहसम्म पुर्‍याउन जतिसुकै सुख–सुविधा प्राप्त भए पनि जीवनशैलीका कारण प्रायः असम्भव भएको छ । यस्तो अवस्थामा ध्यान एउटा त्यस्तो सशक्त माध्यम हो, जसले व्यक्तिको सर्वाङ्गीण विकास र स्वस्थता कायम गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ ।

यस कुरालाई मध्यनजर गरी भर्खरै संयुक्त राष्ट्रसंघको सभाले यही २०२४ डिसेम्बर २१ तारिख अर्थात् पुस ६ गते संसारमै पहिलो पटक विश्व ध्यान दिवस मनाउने निर्णय गरेको छ र यसका लागि संसारभर व्यापक तयारी समेत भइरहेको छ । यस वर्षको विश्व ध्यान दिवसको थिम ‘आन्तरिक शान्ति, विश्वव्यापी सद्भाव’ भन्ने रहेको छ । यो थिमबाटै हामीले ध्यान त्यस्तो माध्यम हो जसले व्यक्तिको आन्तरिक तनाव, चिन्ता, डिप्रेसन, अल्छीपन आदिको निवारण गरी खुसी, सुखी, आनन्दित र सक्रिय व्यक्तित्वमा परिणत गराइदिन्छ जसका कारण घरपरिवार, छिमेकी, समुदाय र राष्ट्र हुँदै विश्वमा समेत सद्भाव कायम गराइदिन्छ भनेर बुझ्न सक्छौं । त्यसकारण यस आलेखमा विश्व ध्यान दिवसका अवसरमा ध्यान सम्बन्धी केही विषयवस्तु उठान गर्ने जमर्को गरिएको छ ।

ध्यान संस्कृत भाषाबाट आएको हो जसको अर्थ सावधान र चिन्तन भन्ने हुन्छ । यसको क्षेत्र निकै फराकिलो छ र यसमा स्व–सचेतनाको महत्वपूर्ण अभ्यास गरिन्छ र आन्तरिक शान्ति प्राप्त गरिन्छ । ध्यान एक किसिमको मानसिक अभ्यासको पाटो हो त्यसले सतर्क, सचेत बनाउनुका साथै व्यक्तिलाई मानसिक, संवेगात्मक र आध्यात्मिक रूपले तन्दुरुस्त बनाई परिपक्व बनाउँछ ।

ध्यान मस्तिष्कको एक किसिमको तालिम हो जसले मानसिक प्रक्रियालाई सही अवस्थामा राख्ने, शरीरलाई तन्दुरुस्त बनाउने र अनेकौं फाइदा दिन्छ । यसले गहिरो मात्र नभई धेरै गहिरो ज्ञान प्रदान गर्दछ । साथै तनाव घटाउने, आन्तरिक रूपमा सचेत गराउने र वास्तविक शान्ति प्रदान गर्दछ । यदि चिन्ता, तनाव र थकान भयो भने ध्यानमा बस्नाले फाइदा पुग्छ । केही मिनेटको ध्यानले शान्ति र खुशी प्रदान गर्दछ । ध्यान जो–कोहीले पनि गर्न सक्ने अभ्यास हो । यो निकै सरल र खर्चरहित हुन्छ । यसका लागि कुनै उपकरणको समेत आवश्यकता पर्दैन र जुनसुकै समयमा पनि गर्न सकिन्छ ।

ध्यान सम्बन्धी इतिहास

ध्यानको अभ्यास हुन लागेको हजारौं वर्ष (करिब ३ हजार वर्ष) भइसकेको छ । सबैभन्दा सुरुमा प्राचीन कालमा ध्यानको प्रारम्भबारे वेदमा उल्लेख भएको पाइन्छ । भगवान् शिवलाई ध्यानका आदियोगी मानिन्छ । विल्सन भन्ने विद्वान्ले वेदको उल्था गर्दा यो कुरा भेट्टाएको पाइन्छ । वैदिक मन्त्र गायत्रीमा समेत ध्यानको कुरा पाइन्छ । यसैगरी ई.पू. छैटौंदेखि पाँचौं शताब्दीमा ध्यानका अन्य विधिहरू चीनमा कन्फ्युसियस् र ताओ तथा हिन्दु, जैन, बुद्ध जस्ता व्यक्तित्वहरूले विकास गरेको इतिहास छ । त्यस्तै तेस्रो शताब्दीमा प्लोटिनुसदले ध्यानका प्रक्रियाहरू विकास गरेको पाइन्छ ।

पहिलो शताब्दीमा बुद्धको ध्यान सबैभन्दा परिष्कृत पाइएको छ । चीन, भियतनाम र कोरियामा समेत बुद्धको प्रभाव परेको पाइन्छ । मध्ययुगमा पश्चिममा क्रिश्चियनको प्रभाव बढेको र बाइबलमा ध्यानको प्रयोग गरेको पाइन्छ । यसरी ध्यान विभिन्न तरिकाले विभिन्न धर्म र संस्कृति अनुसार गरेको पाइन्छ । आधुनिक समयमा पश्चिम हुँदै पूर्वका एशियन देशहरूमा समेत ध्यानको प्रभाव बढेको पाइन्छ । पूर्वीय दर्शनको उपज योग र ध्यानलाई मुख्यतया स्वामी विवेकानन्दले पश्चिमाहरूलाई पूर्वीय दर्शन र खासगरी वेदान्त दर्शनको बारेमा परिचय गराई यसमा थप अध्ययन–अनुसन्धानको बाटो खुलाएका हुन् ।

ध्यानका प्रकार

आराम अवस्थामा रहिरहने तरिकामध्ये ध्यानलाई एक छाता (अब्रेला टर्म) को रूपमा हेरिन्छ । ध्यान र आराम तथा आसनका विभिन्न तत्वहरूले शरीरको आन्तरिक शान्ति कायम गर्दछन् । एकाग्रता र सचेतताका दृष्टिले ध्यानका विभिन्न प्रकार हुन्छन् । ध्यानका प्रकारहरू निम्नलिखित रहेका छन् ।

निर्देशनात्मक ध्यान : गन्ध, दृश्य, आवाज र अन्य संवेदनाहरूको प्रयोग गरी गरिने ध्यान गाइड, गुरु वा शिक्षकहरूबाट गराइन्छ ।
मन्त्र ध्यान : यस्तो ध्यान गर्दा कुनै पनि मन्त्र जप्दै गरिन्छ र ध्यान केन्द्रित गरिन्छ ।
एकाग्र ध्यान : यसमा कुनै एक विन्दुमा ध्यान केन्द्रित गरिन्छ । यसमा मन्त्र भनेर, मैनबत्ती बालेर, मधुर आवाज सुनेर, माला जपेर वा गन्ती गरेर ध्यान गर्न सकिन्छ ।
मस्तिष्क सक्रिय राखेर गरिने ध्यान : वर्तमानमा गर्न सकिने वा यही क्षणमा एकाग्र हुनसक्ने क्षमता बढाउन गरिने ध्यान । यस्तो ध्यानले सचेतना बढाउँछ । यसमा ध्यान गरिरहँदा के अनुभव भइरहेको छ त्यसैमा केन्द्रित गरी श्वास–प्रश्वास फेरिन्छ । यतिबेला आफ्नो संवेग र सोचलाई सूक्ष्म अनुभव गरिन्छ तर कुनै पनि निर्णयबिना त्यस्ता कुराहरू छाड्दै गइन्छ ।
स्वर्गिक वा अलौकिक ध्यान : यो साधारण र प्राकृतिक ध्यानको विधि हो । यसमा शान्तपूर्वक आफ्नो मन्त्र दोहोर्‍याउँदै ध्यान गरिन्छ । यसबाट शरीर र दिमाग शिथिल र शान्त हुन्छन् र आन्तरिक शान्ति प्राप्ति हुन्छ ।
अन्य ध्यानका विधि : यी बाहेक दैनिक ध्यानमा बुद्धको ध्यान, चीनमा गरिने परम्परागत निर्मल ध्यान आदि महत्वपूर्ण छन् ।
ध्यानका फाइदा
ध्यानले शान्त, आनन्द र सन्तुलन प्रदान गरी संवेगात्मक विकास गराउँछ । तनाव र दबाब बढाउने सूचना, समाचार त्यस्ता कुराहरू लगायत अन्य तनावका अवस्थाहरूमा फाइदा पुर्‍याउँछ । चिन्ता, दमरोग, क्यान्सर, दीर्घ दुखाइ, डिप्रेसन, मुटु रोग, पेटका समस्या, अनिद्रा र तनावका कारण टाउको दुख्ने जस्ता रोगहरू समेत ध्यानले निको पार्छ । यी बाहेक ध्यान गर्नाले हाम्रो शरीरमा निम्न फाइदा हुन्छन् :

१) शारीरिक स्वास्थ्यमा हुने फाइदा

मस्तिष्कको क्षमता विकास हुन्छ ।
मस्तिष्कमा अझ राम्रो रक्तसञ्चार हुन्छ ।
कोर्टिसोल नामक तनाव गराउने हर्मोनको उत्पादन घटाउँछ ।
रक्तसञ्चारमा सुधार र सामान्य रक्तचाप कायम राख्छ ।
सिकाइको क्रममा निकै प्रभावकारी तरिकाले स्नायु परिचालन हुने र मस्तिष्कको क्षमता बढाउँछ ।
मूड राम्रो र फूर्तिलो गराउने हर्मोन सेरोटोनिन र डोपामाइनहरूको उत्पादन बढ्छ र डिप्रेसन जस्ता मानसिक रोग निको बनाउँछ ।
प्यारासिम्पाथेटिक स्नायु प्रणालीलाई सन्तुलित बनाई तनावबाट आराम गराउनुका साथै उपचार गराउँछ ।
रोग विरुद्धको प्रतिरोध क्षमता बढाउँछ ।
मांसपेशीमा आरामको अनुभव गराउँछ ।
बुढ्यौलीपन ढिलो गराउँछ र तरोताजा अनुभूति गराउँछ ।

२) मानसिक स्वास्थ्यमा हुने फाइदा

चिन्ता, तनाव र डिप्रेसन घटाउँछ ।
तनाव भइहालेमा तुरुन्तै घटाउने गरी स्नायु प्रणाली विकसित हुन्छन् ।
सकारात्मक संवेगहरू बढाउँछ ।
एकाग्र बनाउने र वर्तमानका सावधानीहरूको बारेमा सचेत गराउँछ ।
संवेगात्मक क्षमता, निरन्तर ताजापन र बौद्धिक क्षमताको विकास गराउँछ ।
समानुभूति तथा दया, माया र ममताको विकास गराउँछ ।
स्वयम् आफूसँग र अन्य परिस्थितिसँग इन्द्रियहरूको संयोजन गराउने प्रक्रियामा वृद्धि गर्छ ।
आफू को हो र जीवनको उद्देश्य तथा अर्थको बारेमा परिचित गराउँछ ।
सामाजिकपनको विकास गराउँछ ।

ध्यान गर्ने विधि

ध्यानका विभिन्न विधि हुन्छन् । सुरुमा ध्यान गर्न आरामपूर्वक घण्टौं बसेर कुनै कुरा सोच्न खाली मस्तिष्क प्रयोग गर्नु कठिन समेत हुन्छ । ध्यान गर्नु भनेको श्वासलाई केन्द्रित गरी सकेसम्म एकाग्र हुनु हो । आजकाल ध्यानलाई आराम र चिन्तित दिमागको उपचारका लागि प्रयोग गरिन्छ ।

जे–जसरी ध्यान गरे तापनि मनलाई एकाग्र राख्न सक्ने गरी कुनै वस्तु वा आकृतिमा केन्द्रित रही ध्यान गर्न सकिन्छ । ध्यान जुनसुकै अवस्थामा पनि गर्न सकिने र यसको कुनै निश्चित समय वा परिस्थिति हुँदैन । लेख्दा, पढ्दा, हिंड्दा, बस्दा, पूजापाठ गर्दा आदि जुनसुकै अवस्थामा पनि ध्यान गर्न सकिन्छ । ध्यान गर्दा आफ्नो सीप राम्रो भयो कि भएन भनी विचार गर्नुहुँदैन यसले तनाव बढाउँछ । ध्यानलाई आफ्नो आवश्यकता र क्षण अनुसार गर्न सकिन्छ । ध्यान गर्ने तरिका राम्रो वा नराम्रो कुनै हुँदैन । आफूलाई तनाव घटाउने र राम्रो महसुस गराउने विधि हो । तैपनि ध्यान एउटा सीप हो, यसका लागि निम्न विधि अवलम्बन गर्न सकिन्छ :

१. ध्यानका लागि राम्रो कुसन वा म्याटमा राम्रोसँग सजिलो गरी बस्ने ।

२. आँखा बन्द गर्ने ।

३. सामान्य तरिकाले प्राकृतिक रूपले श्वास–प्रश्वास गर्ने ।

४. श्वास लिएको र छाडेको प्रक्रियामा ध्यान केन्द्रित गर्ने । श्वास–प्रश्वास गर्दा शारीरिक चालको अवस्था हेर्ने । अनि आफ्नो छाती, काँध, करङ्ग तथा पेट हेर्ने । ध्यान अन्यत्र जान थालेमा पुनः श्वास–प्रश्वास प्रक्रियामा केन्द्रित हुने । यसरी ध्यान गर्दा सुरुमा २ देखि ३ मिनेटसम्म गर्ने र विस्तारै लामो समयसम्म गर्न सकिन्छ ।

५. मन्त्र उच्चारण गर्दै ध्यान गरेको भए मन्त्र दोहोर्‍याइरहने वा प्रार्थनामा नै सीमित हुनुपर्छ ।

६. हिंड्दै ध्यान गर्न पनि सकिन्छ तर हिंडाइ विस्तारै हुनुपर्छ । आफू पुग्नुपर्ने स्थानमा ध्यान दिने होइन कि आफ्नै खुट्टा, जमिन र प्रभावित अङ्गहरूमा ध्यान दिई हिंड्नुपर्छ ।

७. आफ्नो ध्यान कुनै आदर्श व्यक्ति वा इष्ट देवताप्रति केन्द्रित गरी आँखा बन्द गरी उक्त आकृतिप्रति कल्पना गर्दै कृतज्ञ हुनुपर्छ ।

अन्त्यमा, ध्यान एउटा अस्तव्यस्त दैनिकीका लागि राम्रो वरदान नै हो । मस्तिष्कलाई ऊर्जा दिने वा चार्ज गर्ने सबैभन्दा उत्तम विधि नै ध्यान भएको हुनाले यो अति व्यस्त व्यक्तिले दैनिक कम्तीमा एक घण्टा गर्ने र व्यस्त व्यक्तिले आधा घण्टा कम्तीमा गर्नुपर्छ । थप तनाव र दबाब भएमा मस्तिष्कलाई आराम राख्नको लागि ध्यानको मात्रा बढाउँदै लैजान सकिन्छ । ध्यानले मस्तिष्कलाई आराम दिने मात्र नभई यो एउटा त्यस्तो विधि हो जसले व्यक्तिको अन्तरनिहित क्षमता प्रस्फुटन गराइदिन्छ, ज्ञानको तह बढाइदिन्छ, स्मरण क्षमता बढाइदिन्छ, मनमा आनन्दको अनुभूति ल्याइदिन्छ र तनावबाट मुक्त गर्दछ । अतः आजैदेखि ध्यान गर्नतिर लागौं, सांसारिक अस्तव्यस्तको दुनियाँबाट केही क्षण आराम गरौं ।

(लेखक जीवनशैली व्यवस्थापनमा विद्यावारिधि, प्राध्यापक तथा सेवानिवृत्त जनस्वास्थ्य निरीक्षक हुन् ।)