प्रकृति र जीवनको संवाद– ‘पञ्चतत्त्वको पालाम’

यदाकदा विना उद्देश्य हिंड्नु र कसैलाई यसै भेट्नु प्राप्तिको विषय बन्न पुग्छ । त्यो दिन म बागबजारमा हिंडिरहेको थिएँ । सोचे, नभेटेको धेरै भयो, जयराम तिमल्सिना कहाँ पसुँ । कहिलेकाहीं चियाखान र काठमाडौंको प्रदूषित कोलाहलमा विश्राम जस्तो गर्न त्यहाँ पुग्छु । विगतमा पाण्डुलिपि ईबुकको प्रारम्भिक छलफलहरू त्यहीं भएको थियो । त्यसैबेलादेखि त्यो स्थान मन परेको हो । सेन्टरमा पर्ने भएकोले पुग्न सहज र शान्त ।

बागबजारमा जयरामको प्रिन्टिङ पसल छ । कहिलेदेखि ? सोधेको छैन । कुरा खोतल्न मलाई रुचि हुन्न । न त कसैले मेरो बारे खोजीनिती गरेकै मन पर्छ । कहाँसम्म भने, वर्षौंसम्म परिचित साथीहरूको घर र परिवारबारे मलाई थाहा हुन्न । जयराम तर जिज्ञाशु छन् । चिया पिउँदै उनीसँग अध्यात्मको विषयमा धेरै पटक कुराकानी गरेको छु ।

वि.सं २०८० मा हो सायद उनले प्रकाशनगृह पेज टर्नर खोले । छेवैको कवलमा पेज टर्नरको बिक्री कक्ष थपिएको छ । भर्खर जयरामको उपन्यास ‘धीमही’ प्रकाशित भएको छ । उनै जयराम ग्राहकसँग व्यस्त रहँदा म भने पुस्तकहरू नियाल्न थाल्छु । आधादर्जन पुस्तकहरूको शीर्षकमा नजर चिप्लँदै गएर मेरो दृष्टि एउटा पुस्तकमा अडिन्छ– कवि मनप्रसाद सुब्वाको कविता संग्रह ‘पञ्चतत्त्वको पालाम’मा ।

शीर्षकले ध्यान तान्छ । पञ्चतत्त्व दार्शनिक अवधारणा हो । पूर्वेली दर्शनको केन्द्रमा रहेको । ब्रह्माण्ड वा सृष्टि यिनै तत्वहरूको योगले बनेको मानिन्छ । पञ्चतत्त्व अर्थात् आकाश, अग्नि, हावा, पानी र धर्ती । ब्रह्माण्ड र जीवन यी तत्वहरूले गर्दा अस्तित्वमा आएकोले यसलाई सबैभन्दा आधारभूत मानिएको छ ।

‘पञ्चतत्त्वको पालम’ शीर्षक नै आध्यात्मिक वा धार्मिक ग्रन्थ जस्तो । पालमबारे मलाई धेरै थाहा छैन । थाहा छ त, पालम लिम्बुहरूले गाउने लोक गीत हो । यो तर गायनमा मात्र सीमित छैन बरु परम्परागत धाननाचको (या–राक्मा) अभिन्न हिस्सा हो– लिम्बु संस्कृति, परम्परा र जीवनशैलीसँग अन्योन्याश्रित गाँसिएको ।

अनुमान लगाएँ, पञ्चतत्त्वहरू अन्तरसम्बन्धित भई सृष्टि वा जीवनको रचना गर्ने भएकोले यी तत्वहरूलाई आह्वान गर्दै कविले समवेत स्वरलाई पालममा गाउने उद्यम गरेका होलान् । कवितालाई पालाममा कसरी गाएका छन् ? पालमको कस्तो ध्वनि निःसृत भएको छ ? र, सबभन्दा महत्वपूर्ण, अर्थले कतातिर संकेत गरेको छ ? जान्ने खुल्दुली लाग्यो ।

कविता संग्रह, ६ खण्डमा विभाजित रहेछ । हरेक तत्वलाई एक खण्ड । क्रमशः आकाश, हावा, अग्नि, पानी र धर्ती । अन्तिममा उपसंहार । उपसंहारले यी पाँचै तत्वलाई दार्शनिक भावभूमिमा उन्न खोजेको छ । यस अर्थमा, उपसंहार सिनोप्सिस भएको छ, प्रयोजनमा ।

तीव्र र व्यापक कल्पनाशीलता देख्न सकिन्छ कवितामा । आफ्ना पूर्वजहरू मार्फत उनी तानमा आकाश बुन्छन् । तानमा अपरिमित आकाश बुनेको सोच्न सक्नु कविको सामर्थ्य हो । मानिन्छ, कवितामा कविले आन्तरिक लोकको निर्माण गर्न सक्नुपर्छ । यहाँ विचित्रको लोकनिर्माण भएको छ । विविध र बहुरुप । जिजूबोजुहरूको असंख्य हाडले बनेको तानको विचित्रको मिथकले पाठकलाई प्राचीन समयतिर धकेल्छ, जहाँ दिक् र कालको अमूर्त कुइरोमा मिथक जादूई बनेको छ । दन्त्य कथामा भेटिने हजारौं वर्ष बाँच्ने मान्छेहरू कविताको क्यानभासमा सल्बलाइरहेको आभास हुन्छ ।

समयको यौटा प्राचीन कुइनेटोमा
मेरा जिजुबाजेका जिजुबाजेले
आफ्नो ज्यानको २०६ वटै हड्डी जोडजाड पारी
यौटा अनौठो तान बनाए
र उपहारमा दिए मेरी जिजूबोजुकी जिजूबोजुलाई
त्यही तानमा ती प्राचीन जिजूबोजुले बुनिन् नीलो आकाश
संवेदनाका अनन्त रेसाहरू निकालेर….
–तानमा बुनेको आकाश

‘उज्यालो जब खस्छ’ कवितामा उज्यालोको पर्सोनिफिकेसन गरिएको छ । एकदम चाल मारेर आउने उज्यालोलाई बिरालो जस्तो सोच्न सकिन्छ । कहाँ उज्यालो भौतिक तरंग, कहाँ जैविक बिरालो । बिरालो भनेपछि कसैले चाल नपाउने अकस्मात् नजिक आउने प्राणीको चित्र नै मनमा आउँछ । किन अँध्यारालाई घोप्टो अवस्थामा दर्शाएको होला ? स्वयंमा अँध्यारोको अस्तित्व नभएर ? आखिर उज्यालोको अनुपस्थिति नै अँध्यारो हो । त्यसैले अँध्यारोको मेरुदण्ड छैन । मेरुदण्ड नभएपछि आफ्नै भरमा कहाँउ भिन सक्छ र ? घोप्टो नै डिफल्ट अवस्था हो । लस्कर प्रश्नहरू मनमा झुत्ती खेल्न आइपुग्छ ।

उज्यालो 
एकदम चाल मारेर
खस्छ
घोप्टो परिराखेको 
अँध्यारोको ढाडमा

कवि सुब्बाले यथेष्ट प्राकृत विम्बहरू चलाएका छन् । स्वाभाविक पनि हो, पञ्चतत्व प्राकृतिक भएकोले त्यसो हुनु अपेक्षित छ र स्वाभाविक पनि । कवि शब्द–चित्रकार हो, जो कविताको क्यानभासमा लय, विम्ब र अर्थहरूको रङ पोत्छ । कविको स्ट्रोक तर अभ्यन्तरबाटै उठ्छ । टिस्टा, रङ्गीत मेचीवारीका हामीमाझ एकदम अपरिचित नाम संज्ञा होइन । मैले शायद पहिलो पटक टिस्टा र रङ्गीत बारे प्रकाश कोविद्को उपन्यासमा पढेको थिएँ । पछि इतिहासमा पनि पढियो, नेपालको सिमाना विगतमा पूर्वमा टिस्टा र पश्चिममा काँगडासम्म फैलिएकोथ्यो भनेर ।

सन् २०११ मा सिक्किम जाँदा बाटामा टिस्टा बगिरहेको भेटियो । राम्फुमा सुरक्षा चेकिङको निम्ति गाडी रोकिंदा म भने भाव उद्वेलित भई पुलबाट टिस्टा हेरिरहें । कविता पढ्दा थाहा भयो, टिस्टाको एक प्रमुख भँगालो रङ्गीतको सिवलिङ पनि रहेछ । खोलालाई विम्ब सोच्नु धेरै अघिदेखि चलिआएको प्रचलन हो । खोलाको अविराम गतिशीलता र बरु स्वको विलय होस् तर समुद्र (समष्टि) को अंश हुने नदीको नैसर्गिक स्वभावबाट कविहरू आदिमकालदेखि आकर्षित भएका होलान् । टिस्टा र रङ्गीतको प्रणय सम्बन्धतिर कविताले संकेत गरेको छ । टिस्टालाई प्रेमिका बताइएको छ । साह्रै मोहक शैलीमा त्रिवेणीसम्म ढाडमा बोकेर भाइ छोटा रङ्गीतले बडा रङ्गीतलाई टिस्टासँग मेल गराइदिन्छ । मानौं छोटा रङ्गीत टिस्टासँग विलय गराएर भए पनि बडा रङ्गीतलाई टिस्टाको अस्तित्वको एक अंश भएको हेर्न चाहन्छ ।

दक्षिणतिरबाट आएको उसको भाइ छोटा रङ्गीतले
उसलाई ढाडमा बोकेर लान्छ अचेल तल त्रिवेणीसम्म
र खुइ्य गर्दै आइपुगेको टिस्टाको हातमा सुम्पिन्छ
अनि एकअर्काको हाल हेरेर दुवै रुन्छन् अँगालोमा
नभनेरै बुझ्छन् कि दुवैको हंस
पातालबाट आउने अँध्यारो नजरले टिपेर लगेको छ
–बडा रङ्गीत अनि टिस्टाका कथा

‘पञ्चतत्त्वको पालम’लाई विचारको फराकिलो फलकमा सोच्नु अझ श्रेयस्कर हुन्छ । पञ्चतत्त्व प्रकृतिप्रदत्त र सृष्टिको आधार भएकोले, पर्यावरणीय दृष्टिविन्दुवाट पनि सोच्न सकिन्छ । अझ भनुँ, सोच्नु अपेक्षित छ । मानवीय गतिविधिले पृथ्वी लगायत चराचर जगतलाई गहिरो क्षति पुर्‍याइरहेको सन्दर्भमा पञ्चतत्वको पालमले पृथ्वीको संरक्षण गर्न मानव जातिलाई आह्वान गरेको छ । पर्यावरणीय कविता नभनिकनै तर सारमा पर्यावरणप्रति मान्छेले गरेको ज्यादतीको भयावह शब्दचित्र खिचेर मानिसलाई सचेत हुन कविले आग्रह गरेका छन् । पञ्चतत्वको पालमको अर्को आयाम, पर्या–कविताको छ ।

हाम्रो विडम्बना, मान्छेले जुन स्रोतको निम्ति पैसा तिर्नुपर्छ त्यसलाई महत्व दिन्छ । प्रकृतिले निःशुल्क उपहार दिएकोले नै मान्छेले आकाश, अग्नि, हावा, पानी र धर्तीको महत्व बुझेको देखिंदैन । नत्र यतिविधि कार्वन उत्सर्जन, हावा र जल प्रदूषण, वन डढेलो र आकाशमा नानाभातिको प्राविधिक छेडखानी हुने थिएन । जलवायु परिवर्तन मानव जातिकै सबभन्दा ठूलो समस्या बन्ने थिएन । मान्छेका अहम्वादी सोच र हरकतले मानिस, अन्य प्राणी र वनस्पतिको निम्ति पृथ्वी झन्–झन् प्रतिकूल बन्दैछ । करोडौं प्रजाति पहिचान हुनु अघि नै लोप भइसकेको छ । त्यति भयावह ।

‘मुक्त महाज्योति’, संग्रहको सबैभन्दा बलशाली कविता लाग्यो । महाविस्फोट, महामुहूर्त, महाज्योति पिण्ड, व्ल्याकहोल आदि पदावलीसँग सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्रीहरूले भन्ने गरेका विगब्याङ्ग, क्वान्टम थ्यौरी, सिङ्गुलारिटीले सहचार्यभाव उत्पन्न गर्‍यो । कताकता अबोधगम्यतातिर लगे जस्तो । यस कविताको ध्वनि विशिष्ट छ–मन्त्र जस्तो । अन्य कविताहरूमा आगो र आगोको हंस, म सूर्य, ओ आगो, मेरो आकाश, पानीको प्रश्न, भूमि सशक्त छन् ।

समीक्षक महेश पौड्यालले सही लेखेका छन्– पञ्चतत्त्व, यानि आकाश, अग्नि, हावा, पानी र धर्तीलाई हेर्ने अति–मानवीकृत दृष्टिकोणको विनिर्माण गरेका छन्, कवि सुब्बाले । ……मान्छेका असंवेदनशील र स्वार्थपूर्ण कुकृत्यका कारण पर्दै गएको नकारात्मक असरबारे पाठकलाई सचेत गराउने प्रचेष्टा गरेका छन् ।

स्वनामधन्य कवि सुब्बालाई काठमाडौंमा बसेर पढ्नु नियमित आकस्मिकता जस्तो अनुभव भएको छ । गम्भीर कवि लाग्यो मनप्रसाद सुब्बा । पछिल्लो डिस्कोर्समा आएको पर्या–कविताको क्षेत्रलाई यसले थप समृद्ध बनाएको छ । पर्याप्त वैचारिक हुँदाहुँदै पनि काव्यको कमलोपनलाई अक्षुण्ण राखेको यस कविता संग्रहको उपस्थिति अत्यन्त सुखद छ । संग्रह पठनीय बनेको छ ।

बडा रङ्गीत अचेल आफैंलाई व्यङ्ग्य भएको छ
खिएर इत्रु भा’को उसलाई
बाख्राको पाठाले पनि फुत्रुक्क उफ्रेर नाघ्छ
–बडा रङ्गीत अनि टिस्टाको कथा