नेपाल भाषा अनिवार्य : ‘पढ्नै पर्ने तनाव’

विद्यासुन्दर शाक्य मेयर रहेका बेला काठमाडौं महानगरपालिकाले आफू मातहत रहेका सामुदायिक र संस्थागत विद्यालयहरूमा पढाउने स्थानीय विषयको पाठ्यपुस्तक तयार गरेको थियो । त्यो बेला पाठ्यक्रम निर्माण गर्ने सन्दर्भमा सहभागीहरूका अनुसार पनि महानगरपालिकाले कक्षा १ देखि कक्षा ८ सम्म अनिवार्य विषयका रूपमा ‘येँ देय् म्हसीके’ नामक उक्त पाठ्यपुस्तक पठनपाठन सुरु गर्दा नै यसको निरन्तरताको विषयमा गहन छलफल पनि भएको थियो ।

नेपालको संविधानको भाग ३ मौलिक हक अन्तर्गत धारा ३२ को उपधारा (२) वा (३) मा मुलुकको हरेक स्थानीय तहबाट आफू मातहत रहेका सामुदायिक र संस्थागत विद्यालयहरूमा स्थानीय पाठ्यक्रमका रूपमा आफैंले एक विषय अध्ययन–अध्यापन गराउन सकिने व्यवस्था गरिएको छ । काठमाडौं महानगरपालिकाले सोही व्यवस्था अन्तर्गत उक्त पाठ्यपुस्तक तयार गरेको हो ।

काठमाडौं महानगरपालिकाको ५१औं कार्यपालिका बैठकले त्यही चालु शैक्षिक सत्रबाटै पठन–पाठन सुरु गर्ने निर्णय गरेको थियो । कोभिड र त्यसको असरले उत्पन्न परिस्थितिका कारण पाठ्यपुस्तक छपाइ लगायतका काममा केही ढिलाइ भएको भन्दै त्यतिबेला काठमाडौं महानगरपालिका भित्रका ९२ वटा सामुदायिक विद्यालय (८६ वटा साधारण विद्यालय, ३ वटा विशेष र ३ वटा बन्दीहरूका विद्यालय) र करीब ६४० संस्थागत विद्यालयमा १०० पूर्णाङ्कको स्थानीय विषयको पठन–पाठन गराउने महानगरपालिकाले जानकारी गराएको थियो ।

मुख्य गरेर काठमाडौं महानगरपालिकाले आफ्नो क्षेत्र भित्र मानिने चाडपर्व, संस्कार संस्कृति, सीप कौशल, व्यवसाय, नैतिक शिक्षा, भौगोलिक प्राक् स्वरुप, स्वास्थ्य र सरसफाइ, रहनसहन, व्यक्तित्व परिचय, भाषा र लिपि जस्ता विषय बारे परिचित गराउने उद्देश्यले यो विषयको पठन–पाठन सुरु गरेको जानकारी पनि दिएको थियो ।

काठमाडौं महानगर ऐतिहासिककालदेखि नेपाल भाषाभाषीहरूको बसोवास रहँदै आएको स्थान भएका कारण महानगरपालिकाले यो पाठ्यपुस्तक पनि नेपाल भाषामै तयार गरेको थियो । काठमाडौं महानगरको परिचय दिंदा प्रयोग गरिने धेरै शब्दहरू नेपाल भाषाकै हुने र यहाँको स्थानीय भाषामै पठनपाठन हुँदा नगरलाई अझ नजिकबाट बुझ्न सकिने भएकोले यो पाठ्यपुस्तक नेपाल भाषामा तयार गरिएको महानगरको भनाइ थियो ।

पाठ्यपुस्तक र पाठ्यक्रम लेखनमा शुरुदेखि सहभागी हुँदै आउनुभएका वरिष्ठ संस्कृतिविद् डा. चुन्दा बज्राचार्यले पनि त्यतिबेला पाठ्यपुस्तक नेपाल भाषामा लेखिएको भए पनि यो भाषा सिकाउने पुस्तक नभएको जानकारी दिनुभएको थियो । पाठ्यपुस्तकमा काठमाडौं महानगरभित्र रहेका विभिन्न जात्रा, पर्व, ढुंगेधारा, पाटी, सत्तल, व्यक्ति आदि सम्बन्धी पाठहरू मात्र समावेश गरिएको उहाँको भनाइ थियो ।

उहाँहरूका कुरालाई आधार मान्ने हो भने पाठ्यपुस्तकमा काठमाडौंका प्रमुख जाति नेवारको जनजीवन, कला, खानपान, जात्रापर्व, भाषा, लिपि, परम्परागत खेल जस्ता विषय समेटिएका छन् । उहाँहरूकै भनाइ अनुसार बालबालिकालाई नेवार भाषा लाद्ने गरी होइन, परम्परागत ज्ञान–सीपबारे जानकारी दिने गरी पाठ्यक्रम विकास ३ सम्म १०० पूर्णाङ्कमा १०० नै अभ्यासगत पठन–पाठन हुने जानकारी दिनुभयो । ‘कक्षा ४ र ५ मा ७५ अभ्यासगत र २५ सैद्धान्तिक पठन–पाठन हुने अनि कक्षा ६, ७ र ८ मा भने ५० अभ्यासगत र ५० सैद्धान्तिक पठन–पाठन हुने व्यवस्था पनि महानगरपालिकाले गरेको छ ।

काठमाडौं महानगरपालिकाको सातौं नगरसभाले स्थानीय पाठ्यक्रम अन्तर्गत स्थानीय महत्वका विषयहरू बारे महानगरवासीलाई परिचित गराउने उद्देश्यले स्थानीय भाषाबाटै पठनपाठन गर्ने निर्णय पनि त्यतिबेला गरेको थियो । यःमरि, मरुहिटी, क्वहिटी, थँहिटी आदि जस्ता रैथाने शब्दहरू अरू भाषामा बुझाउन नसकिने र ती कुराहरूलाई बुझ्ने मात्र होइन विद्यार्थीले त्यसलाई आत्मसात् समेत गर्न सकुन् भन्ने उद्देश्यले त्यस्ता स्थानहरूको अवलोकन भ्रमण सहित स्थानीय भाषामै पढाउने तयारी पनि महानगरपालिकाले गरेको थियो ।

नेपाल भाषाको पाठ्यक्रम निर्माणको पृष्ठभूमिबारे यति चर्चा गरेपछि अहिले यसको अवस्था के–छ ? यो पाठ्यक्रम लागू गर्न कत्तिको समस्या छ ? बालबच्चाले यो पाठ्यपुस्तक अध्ययनका लागि रुचि देखाएका छन् त ? यी लगायतका विषयमा म एउटा पत्रकारको नाताले मात्रै होइन अभिभावक पनि भएका नाताले केही सन्दर्भ उल्लेख गर्ने प्रयास गरेकी छु ।

मेरा दुई जना बच्चा छन्, जसमध्ये मेरी छोरी काठमाडौं महानगरपालिकाको एउटा सामुदायिक विद्यालयमा कक्षा ८ मा पढ्दैछिन् । यस वर्ष उनले पहिलो पटक नेपाल भाषाको किताब पढ्न सुरु गरेकी छिन् । तर, उनले यो विषयप्रति कुनै रुचि देखाएकी छैनन् । उनको गुनासो छ– ‘नेपाल भाषा मलाई बुझ्न निकै गाह्रो छ । मैले कहिल्यै नबोलेको र नबुझेको भाषा अनिवार्य रूपमा पढ्नुपर्दा तनाव भइरहेको छ ।’

अभिभावकहरूको नियमित बैठकमा जाँदा मैले अन्य धेरै अभिभावकहरूको यस्तै गुनासो सुनें । नेपाल भाषाको अनिवार्य पाठ्यक्रम लागू गरेपछि उनीहरूका बालबालिकामा दबाब सिर्जना भएको छ । अभिभावकहरूको धारणा छ कि यो विषय ऐच्छिक बनाइएको भए, विद्यार्थीले रुचि अनुसार सिक्न सक्ने थिए ।

नेपाल भाषा अनिवार्य बनाउनुको उद्देश्य स्थानीय भाषा, संस्कृति र परम्पराको संरक्षण गर्नु हो । एक जना अभिभावकले भने, ‘मेरो छोरी नेवार समुदायकी होइन । उसलाई नेपाल भाषा बुझ्न पनि गाह्रो छ र पढ्न त झन् कठिन छ । यदि यो पाठ्यक्रम नेपाली भाषामा भएको भए, उसले सजिलै बुझ्न सक्थी । अहिले अनिवार्य बनाउँदा पढ्नैपर्छ भन्ने दबाबले तनाव थपिएको छ ।’

शिक्षकहरूले पनि यस्तै चुनौतीको सामना गरिरहेका छन् । उनीहरूका अनुसार, धेरै विद्यार्थी यो भाषा बुझ्न सक्दैनन् । विद्यार्थीले बुझ्न नसक्दा शिक्षण प्रक्रिया नै कठिन भएको छ । ‘विद्यार्थीहरूको चासो नहुँदा यो विषय पढाउन शिक्षकहरूलाई समेत अप्ठ्यारो भइरहेको छ’, एक शिक्षकले भने । विद्यार्थीहरूले आफ्नो अनुभवमा भने, ‘यो विषयलाई परीक्षामा अनिवार्य बनाइएको छ । यदि फेल भए, रिएक्जाम दिनुपर्ने स्थिति आउँछ । यसले हाम्रो समग्र पर्सेन्टेजमा पनि असर गर्छ ।’

अभिभावक र शिक्षकहरूले अन्य नगरपालिकाहरूको अभ्यासलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । अन्य स्थानीय तहमा स्थानीय पाठ्यक्रम नेपाली भाषामा पढाइने गरिएको छ । उनीहरूको तर्क छ, काठमाडौं महानगरपालिकाले पनि नेपाल भाषाको सामग्रीलाई नेपालीमा अनुवाद गरेर पढाउने व्यवस्था गर्न सकेको भए, यो समस्या हुने थिएन । अर्कोतर्फ, नेवार समुदायका विद्यार्थीलाई पनि नेपाल भाषा पढ्न चुनौती भइरहेको छ । उनीहरूको गुनासो छ कि भाषा जटिल भएकाले सजिलै बुझ्न कठिन छ ।

‘नेपाल भाषामा कम अंक आउँदा समग्र रिजल्टमै असर परेको छ’, नेवार समुदायकी एक छात्राले भनिन् । काठमाडौं महानगरपालिकाले स्थानीय पाठ्यक्रम निर्माण नीति अनुसार नेपाल भाषा पाठ्यक्रम लागू गरेको छ । महानगरका शिक्षा अधिकारी नेत्रनारायण पौडेलका अनुसार, नेपाल भाषा, संस्कृति र परम्परालाई जोगाउने यो प्रयास सकारात्मक भए पनि विद्यार्थी र अभिभावकहरूले यसलाई ऐच्छिक बनाउने कुरा अनौपचारिक रूपमा मात्रै उठ्दै आएको छ ।

हालसम्म कुनै विद्यालयले नेपाल भाषा पढाउन कठिन भएको भनेर लिखित रूपमा गुनासो गरेका छैनन् । यद्यपि, अनौपचारिक छलफलमा विद्यार्थीहरूले नेपाल भाषा पढ्न केही अप्ठ्यारो महसुस गरेको जानकारी आएको छ । महानगरपालिकाको बैठक वा परिषद्मा यो विषय उठेमा मात्र थप छलफल हुनसक्ने उनको भनाइ छ ।

यदि अभिभावक, विद्यार्थी वा विद्यालय प्रशासनले यस विषयलाई ऐच्छिक बनाउन चाहने हो भने, लिखित रूपमा महानगरलाई अनुरोध गर्नुपर्ने देखिन्छ । साथै, महानगरपालिकाले यसबारे औपचारिक छलफल गर्ने वा नगर्ने भन्ने कुरा आगामी बैठकहरूमा निर्भर गर्नेछ ।

यो विषयलाई ऐच्छिक बनाउने, नेपाली भाषामा अनुवाद गर्ने र आधारभूत तहदेखि क्रमिक रूपमा सिकाउने उपाय अपनाउनु उपयुक्त हुनेछ । यसले विद्यार्थीलाई दबाबमुक्त वातावरणमा सिक्न सहयोग पुर्‍याउनेछ । नेपाल भाषा पाठ्यक्रमको महत्वलाई इन्कार गर्न सकिंदैन । तर, यसलाई बाध्यता बनाउँदा विद्यार्थी र अभिभावकले अप्ठ्यारो महसुस गरिरहेका छन् । विकल्पहरूको खोजी र नीति निर्माणमा संवेदनशीलता देखाएमा यो पाठ्यक्रम सबैका लागि प्रभावकारी बन्न सक्छ ।

नेपाल सरकारद्वारा निर्धारित नीति अनुरूप स्थानीय तहले आफ्नो सांस्कृतिक, भाषिक र ऐतिहासिक पहिचान संरक्षण गर्न स्थानीय पाठ्यक्रम लागू गर्ने अधिकार पाएका छन् । यसै नीतिलाई आधार मानेर काठमाडौं महानगरपालिकाले नेपाल भाषालाई अनिवार्य विषयका रूपमा पाठ्यक्रममा समावेश गरेको हो । तर, यो विषयको प्रभाव र व्यावहारिक कठिनाइबारे विद्यार्थी र अभिभावकको गुनासो बढ्दो छ ।

नेपाल भाषाको पाठ्यक्रम निर्माण गर्दा यसको उद्देश्य स्थानीय संस्कृति, भाषा र इतिहासको संरक्षण मात्र नभई विद्यार्थीलाई आफ्नो समुदायको पहिचानबारे जानकारी दिनु थियो । तर, यो पाठ्यक्रम नेवारी भाषामै निर्माण गरिनु चुनौतीपूर्ण बनेको छ ।

नेपाल भाषाको संरक्षण र प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय पाठ्यक्रमको भूमिका महत्वपूर्ण छ । तर, यो पाठ्यक्रमको प्रभावकारिता सुधार गर्न ऐच्छिक विषयको रूपमा रूपान्तरण गर्नु र नेपाली भाषामा सामग्री उपलब्ध गराउनु सबैका लागि लाभदायक हुनेछ ।

सम्बन्धित निकायहरूले विद्यार्थीको आवाज सुन्दै यस विषयमा गहिरो छलफल र सुधार गर्न आवश्यक छ । काठमाडौं महानगरपालिका, जहाँ नेवार समुदायको ऐतिहासिक वर्चस्व छ, त्यहाँ नेपाल भाषालाई पाठ्यक्रममा अनिवार्य रूपमा समावेश गर्ने निर्णय सकारात्मक रूपमा लिइएको थियो ।

काठमाडौं महानगरपालिकाभित्र ७० प्रतिशत गैर-नेवार समुदाय र ३० प्रतिशत नेवार समुदायका विद्यार्थी छन् । हाल उपलब्ध स्रोतहरूमा विद्यार्थीहरूको जातीय विवरण सम्बन्धी यस्ता विशिष्ट तथ्याङ्क फेला पार्न सकिएको छैन । महानगरपालिकाले नेपाल भाषाको महत्व बुझेर यसलाई कक्षा ६ देखि ८ सम्मका लागि अनिवार्य बनायो । तर, काठमाडौंका ७० प्रतिशतभन्दा बढी विद्यार्थी अन्य समुदायका भएकाले यो निर्णय सबैका लागि सहज भएन ।