के बडिबिल्डिङ्ग खेलको रूपमा मानिनुपर्छ ?

बडिबिल्डिङ्ग केवल शरीर निर्माण मात्र नभई जीवनशैली पनि हो। यसमा व्यायाम, पोषण, अनुशासन, र मानसिक दृढता महत्त्वपूर्ण हुन्छ। तर, के यसलाई खेलको रूपमा गनिनु पर्छ ?

खेल भनेको शारीरिक र मानसिक क्षमताको प्रतिस्पर्धात्मक प्रस्तुति हो, जसमा निश्चित नियमहरू पालना गरिन्छ। यस परिभाषाका आधारमा धेरै मानिसहरू बडिबिल्डिङ्गलाई खेल मान्न सक्दैनन्, किनकि यसमा प्रत्यक्ष प्रतिस्पर्धा कम हुन्छ र बढी व्यक्तिको आत्म-विकासमा केन्द्रित हुन्छ।

बडिबिल्डिङ्गलाई खेल मान्नुपर्ने कारणहरू पनि छन् भने यसलाई खेल मान्न नसकिने कारणहरू पनि हुन सक्छन् ।

खेल मान्नुपर्ने कारणहरू

प्रतिस्पर्धात्मकता – बडिबिल्डिङ्गमा मिस्टर ओलम्पिया, आर्नोल्ड क्लासिकजस्ता विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताहरू हुन्छन्, जहाँ खेलाडीहरूले आफ्नो शरीरको मांसपेशी, अनुपात, र सौन्दर्य प्रदर्शन गर्छन्।

अनुशासन र तयारी – खेलाडीहरूले नियमित तालिका अनुसार प्रशिक्षण गर्छन्, जसरी अन्य खेलका एथलीटहरू गर्छन्।

नियमित मूल्याङ्कन प्रणाली – निर्णायकहरू मांसपेशीको आकार, परिभाषा, अनुपात, सौन्दर्य, र स्टेज प्रस्तुति मूल्याङ्कन गर्छन्, जुन जिम्नास्टिक्स वा फिगर स्केटिङ्ग जस्ता खेलहरूसँग मिल्दोजुल्दो छ।

बडिबिल्डिङ्गलाई खेल मान्न नसकिने कारणहरू

प्रत्यक्ष प्रतिस्पर्धा नहुनु – फुटबल वा बास्केटबल जस्ता खेलमा खेलाडीहरू प्रत्यक्ष भिडन्त गर्छन्, तर बडिबिल्डिङ्गमा व्यक्तिगत प्रदर्शनलाई मात्र हेरिन्छ।

निर्णायकहरूको पक्षपात – खेलाडीको प्रदर्शन निर्णायकको व्यक्तिगत धारणा अनुसार मूल्याङ्कन गरिन्छ, जसले निष्पक्षताको प्रश्न उठाउँछ।

डोपिङ्ग समस्या – बडिबिल्डिङ्गमा स्टेरोइड तथा अन्य ड्रग्सको प्रयोग व्यापक छ, जसले यसलाई अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा बनाउँछ। स्टेरोइडको प्रयोगले मुटु रोग, कलेजो क्षति, उच्च रक्तचाप, र मानसिक समस्या निम्त्याउन सक्छ। यसले हृदयघात र डिप्रेसनको जोखिम बढाउँछ, जसले खेलाडीहरूको स्वास्थ्यलाई गम्भीर असर पार्छ।

स्टेरोइड दुरुपयोगकै कारण थुप्रै चर्चित बडिबिल्डरहरूको असामयिक मृत्यु भएको छ। २०१७ मा रिच पियाना र डालस म्याककार्भरको हृदयघात भयो, जबकि २०२१ मा शॉन रोडेन र जर्ज पिटर्सनको निधन भयो। यी घटनाहरूले स्टेरोइडको जोखिम र बडिबिल्डिङ्गमा स्वास्थ्य सुरक्षाको आवश्यकता देखाउँछन्।

अन्तर्राष्ट्रिय महासंघहरू बीचको विवाद

बडिबिल्डिङ्गलाई विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले नियमन गर्छन्, तर तीबीच एकरूपता छैन। अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन तथा फिटनेस महासंघ सबैभन्दा ठूलो संस्था हो, जसले मिस्टर ओलिम्पिया र अर्नोल्ड क्लासिक जस्ता प्रतिष्ठित प्रतियोगिताहरू आयोजना गर्छ, तर यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय ओलिम्पिक समिति ले ओलिम्पिक खेलको रूपमा मान्यता दिएको छैन।

विश्व प्राकृतिक शारीरिक सुगठन महासंघले प्राकृतिक शारीरिक सुगठनलाई प्रवर्द्धन गर्छ र लागुपदार्थ परीक्षण कडा गर्छ, जबकि राष्ट्रिय शारीरिक संरचना समिती मुख्य रूपमा अमेरिकामा केन्द्रित छ र अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन व्यवसायिक लिग अन्तर्गतका प्रतियोगिताहरू सञ्चालन गर्छ।

यी संस्थाहरूबीच नियम, प्रतिस्पर्धाको स्वरूप, र स्टेरोइड नियन्त्रणबारे मतभेद छ। अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन तथा फिटनेस महासंघ र राष्ट्रिय शारीरिक संरचना समितिमा लागुपदार्थ परीक्षणको प्रक्रिया कमजोर छ, तर विश्व प्राकृतिक शारीरिक सुगठन महासंघले कडा नीति अपनाएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन व्यवसायिक लिग र अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन उच्चस्तरीय लिग बीचको प्रतिस्पर्धाले खेलाडीहरूमा अन्योलता सिर्जना गरेको छ, जसले शारीरिक सुगठनलाई औपचारिक खेलका रूपमा मान्यता प्राप्त गर्न कठिन बनाएको छ।

नेपालमा पनि शारीरिक सुगठन महासंघ एकीकरण भए तापनि विभाजित मानसिकता कायमै छ। अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन तथा फिटनेस महासंघ र विश्व शारीरिक सुगठन तथा फिटनेस महासंघसँग सम्बन्धित समूहहरू एक भएका छन्, तर मतभेद अझै कायम छ।

अन्तर्राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन तथा फिटनेस महासंघको दक्षिण-पूर्वी एशियाको नेतृत्व पाएका डातुक पल चुवा ले सो संस्थामा उच्च पद नपाएपछि आफ्नै विश्व शारीरिक सुगठन तथा फिटनेस महासंघ स्थापना गरे, जसले नेपालमा थप विवाद उत्पन्न गराएको छ।

निष्कर्ष

बडिबिल्डिङ्ग अनुशासन, कडा मेहनत, र प्रतिस्पर्धा समेट्ने भए पनि निर्णायकहरूको व्यक्तिगत धारणा, अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूबीचको असहमति, र स्टेरोइड प्रयोग जस्ता समस्याका कारण यसलाई पूर्ण रूपमा खेल मान्न कठिन छ।

तर जिम्नास्टिक्स वा फिगर स्केटिङ्गजस्ता खेलहरू पनि निर्णायकहरूको निर्णयमा भर पर्ने भएकाले, बडिबिल्डिङ्गलाई खेलको रूपमा मान्यता दिन सकिन्छ।

नेपालमा स्टेरोइडको बढ्दो प्रयोग

नेपालमा खेलकुद र बडीबिल्डिङ क्षेत्रमा स्टेरोइडको प्रयोग तीव्र गतिमा बढ्दै गएको छ। छिटो मांसपेशी वृद्धि गर्न र ताकत बढाउने लोभमा खेलाडी तथा बडीबिल्डरहरू स्टेरोइडप्रति आकर्षित भइरहेका छन्। तर, यसको दीर्घकालीन स्वास्थ्य प्रभावबारे धेरैलाई जानकारी नभएको देखिन्छ।

जिम तथा खेलकुद क्षेत्रमा स्टेरोइडको लोकप्रियता बढ्नुका पछाडि केही प्रमुख कारण छन्। छिटो नतिजाको अपेक्षा, साथीभाइ तथा प्रशिक्षकहरूको दबाब, सरकारको नियमनको अभाव, र गलत बुझाइका कारण नेपालमा स्टेरोइड दुरुपयोग व्यापक बन्दै गएको छ।

धेरैजसो खेलाडीहरू स्टेरोइडले शरीरलाई पार्ने असरबारे पूर्ण रूपमा सचेत छैनन्, जसले दीर्घकालीन रूपमा स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या निम्त्याउन सक्छ।

नेपालमा प्रयोग हुने स्टेरोइडहरू

नेपालमा प्रायः प्रयोग हुने स्टेरोइडहरू र तिनको रासायनिक संरचना यस प्रकार छन्:
१. टेस्टोस्टेरोन एनन्थेट / टेस्टोस्टेरोन साइपिओनेट
रासायनिक संरचना: C27H40O3 (टेस्टोस्टेरोन एनन्थेट)
विवरण: टेस्टोस्टेरोनको कृत्रिम रूप, जुन मांसपेशी बढाउन र ताकत सुधार्न प्रयोग गरिन्छ।
असर: मांसपेशी ठूलो बनाउने तर लिभर बिगार्ने, स्तनको वृद्धि (पुरुषमा), र आक्रामक व्यवहार।

२. डायनाबोल (मेथान्ड्रोस्टेनोलोन)
रासायनिक संरचना: C20H28O2
विवरण: छिटो मांसपेशी बढाउन प्रयोग गरिने प्रख्यात मौखिक स्टेरोइड।
असर: छिटो मांसपेशी वृद्धि तर उच्च रक्तचाप, लिभरको समस्या, र हार्मोनको असन्तुलन।

३. डेका-डुराबोलिन (नान्ड्रोलोन डेकानोएट)
रासायनिक संरचना: C28H44O3
विवरण: मांसपेशी र ताकत बढाउन र जोर्नीको दुखाइ कम गर्न प्रयोग गरिन्छ।
असर: शरीरमा पानी जम्ने, यौन इच्छा कम हुने, र प्राकृतिक टेस्टोस्टेरोन उत्पादन रोक्ने।

४. एनाड्रोल (अक्सिमेथोलोन)
रासायनिक संरचना: C21H32O3
विवरण: रातो रक्तकोषिकाको उत्पादन बढाउन र मांसपेशी बढाउन प्रयोग गरिन्छ।
असर: लिभर बिग्रने, छाला बिग्रने, र मानसिक असन्तुलन।

५. विन्स्ट्रोल (स्टेनोजोलोल)
रासायनिक संरचना: C21H32N2O
विवरण: बोसो घटाएर दुब्लो मांसपेशी जोगाउन प्रयोग गरिन्छ।
असर: जोर्नी दुख्ने, लिभर बिग्रने, र मांसपेशी चुँडिने जोखिम।

६. क्लेनब्युटेरोल (यद्यपि यो स्टेरोइड होइन, तर प्रायः प्रयोग गरिन्छ)
रासायनिक संरचना: C12H18Cl2N2O
विवरण: बोसो घटाउन र सास फेर्ने क्षमता बढाउन प्रयोग गरिन्छ।
असर: मुटुको धड्कन तीव्र हुने, मांशपेशी दुख्ने, र मुटुमा दीर्घकालीन असर।

खेलाडीका लागि अवसर कि खतरा ?

नेपालमा प्रायः टेस्टोस्टेरोन एनन्थेट, डायनाबोल, डेका-डुराबोलिन, एनाड्रोल, र विन्स्ट्रोल जस्ता स्टेरोइडको प्रयोग गरिन्छ। यिनको अत्यधिक प्रयोगले लिभरमा गम्भीर क्षति पुर्याउन सक्छ भने मुटुरोगको सम्भावना पनि बढाउँछ।

स्टेरोइडका कारण रक्तचाप वृद्धि हुने, कोलेस्ट्रोल असन्तुलन हुने, तथा प्राकृतिक हार्मोन उत्पादनमा समस्या आउने जोखिम हुन्छ। पुरुषमा स्तनको वृद्धि हुनु, महिलामा पुरुषत्वका संकेत देखिनु, तथा मानसिक स्वास्थ्यमा असर पर्नु यसको प्रमुख नकारात्मक प्रभावहरू हुन्।

स्टेरोइडको दुरुपयोगले केही मानिसहरूमा आक्रामक स्वभाव बढ्ने, डिप्रेसन हुने, तथा आत्मविश्वासमा उतारचढाव आउने सम्भावना रहन्छ।

नेपालमा स्टेरोइड दुरुपयोग नियन्त्रण गर्न विभिन्न उपायहरू आवश्यक छन्। खेलाडी, प्रशिक्षक, तथा जिम जानेहरूलाई स्टेरोइडको जोखिमबारे सचेत गराउन जनचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ। साथै, नेपाल सरकारले स्टेरोइडको अवैध बिक्री तथा प्रयोग नियन्त्रण गर्न प्रभावकारी कानुनी व्यवस्था लागू गर्नुपर्छ।

खेलाडीहरूलाई प्राकृतिक रूपमा शरीरको विकास गर्न प्रेरित गर्न उचित आहार, वैज्ञानिक प्रशिक्षण, तथा वैध सप्लिमेन्टहरूको प्रयोगबारे सही जानकारी दिनुपर्छ। राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका प्रतियोगिताहरूमा एन्टि-डोपिङ परीक्षण अनिवार्य गरिनुपर्छ, जसले स्टेरोइड प्रयोगलाई हतोत्साहित गर्न सक्छ।

स्टेरोइडको प्रयोगले खेलाडीहरूलाई तत्काल लाभ दिने भए पनि यसको दुरुपयोगले गम्भीर स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउन सक्छ। नेपालमा खेलकुद क्षेत्रको दीर्घकालीन विकास सुनिश्चित गर्न खेलाडीहरूलाई प्राकृतिक तरिकाले क्षमता अभिवृद्धि गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। यसका लागि सरकार, खेल संघ, तथा जिम संचालकहरूबीच सहकार्य गरी दीर्घकालीन समाधान खोजिनु जरुरी छ।

(महर्जन बडिबिल्डिङको राष्ट्रिय जज हुन्)

(नोट : यहाँ प्रस्तुत गरिएका विषयहरू लेखकको निजी विचार हुन्)