ज्ञानेन्द्र, रवीन्द्र, मनीषा र गणतन्त्रवादीहरूका नाममा

अन्तिम शाह राजा ज्ञानेन्द्रका नाममा राजावादीले तीनकुनेमा घटाएको शुक्रबारे काण्ड कुन हदसम्मको निन्दनीय र त्याज्य थियो भन्ने त निर्मलनिवासको टीका लगाएर तोकिएका यसका कमान्डर दुर्गा प्रसाईं भीडकै बीचमा भागेबाटै स्पष्ट हुन्छ । हुन त दुर्गा प्रसाईंबाट लोकेन्द्रबहादुर चन्द वा कीर्तिनिधि विष्टको जस्तो कुलीनता अपेक्षा राख्नु सायद ‘अपेक्षा’ शब्दकै मानहानि थियो । तर, ज्ञानेन्द्रजस्ता एक समयका स्रोतयुक्त राज्यसंस्थापनलाई उनै प्रसाईंजस्ता गुणस्तरहीन मानव संशाधनले काम चलाउने बाध्यता आइलाग्नु भनेको उनी कति निरीह र निरुपाय भइसकेछन् भन्ने प्रष्ट सबुत हो ।

उसो त दरबारभित्र सधैं छलछाम, षड्यन्त्र, हत्याकाण्ड र पर्व भइराख्नु, बाहिर भने शान्तिका परेवा उडाइराख्नु राजाहरूको कारुणिक नियति थियो । तर राजावादीहरूले दरबारका दुःखउपर कहिल्यै घोत्लिएनन्, सम्राटको अन्ध–बढाइँ मात्रै गर्दैरहे । राजवंशका सोखसयलमात्रै नभई दुःख पनि पुस्तान्तरण हुँदै आइरहेका थिए भन्ने समयमै थाहा पाएका भए राजावादीहरू धेरै पहिले गणतन्त्रवादी हुने थिए र राजालाई राजकाजका नाममा हुने संदिग्ध षड्यन्त्र र सधैंको डरबाट पहिल्यै मुक्त गरिदिने थिए । असली राजावादी त्यो हो, जसले राजाको भलो चिताउँछ ।

तर यी कस्ता राजावादी हुन्, जसले राजालाई एक भद्र–भलाद्मी मानिसका रुपमा बाँच्नै दिँदैनन् । अमेरिकामा पनि राष्ट्रपतिको सर्वोच्च पदमा दुई कार्यकालमात्रै हुन पाइन्छ । यहाँ त ज्ञानेन्द्र शाह आफैं दुईपल्ट राजा भइसकेका थिए । सानैमा जबर्जस्ती राजा बनाइँदा उनको बालसुलभ खेलजीवन खोसिएको थियो । पछि पनि उनलाई राजा हुन कहाँ मन थियो र ? दीपेन्द्रले वंशनाश नगरेको भए ज्ञानेन्द्रलाई उदार प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाले ग्यारेन्टी गर्ने व्यावसायिक जीवनको मजामा रत्याइरहने थियो । सम्झौं त, केही कुरा सित्तैमा प्राप्त गर्नु र मेहनतको आर्जनले आनन्दित हुनुको मजा । राजतन्त्रले ज्ञानेन्द्रको ‘बिजनेस–माइन्ड’ को उपयोगसमेत गर्न सकेन । व्यक्तिलाई उसको निजी इच्छाविरुद्ध जान बाध्य गराएर कामै गर्न नदिनु राजतन्त्रको सर्वाधिक ठूलो दुर्गुण हो । पारस शाह खेलाडी बन्न सक्थे, हृदयेन्द्र गायक । हिमानी प्राध्यापक बन्न सक्थिन्, पूर्णिका हस्तकला उद्यमी । केही र ‘कोही’ नबनेर फगत एक सामान्य मानिस बन्नुको परम सुखभोग गर्न नपाउँदा पारस सोनिकासँग मोटरसाइकलमा टिकटक बनाउँदै हिँडे । के राजावादीहरूलाई यसको कल्पना र सम्झना छ ?

तर राजावादीहरू सम्झँदैनन् । यदि सम्झिन्थे भने भाटभटेनी सुपरस्टोरबाट बलियाबांगा लठैतहरूले फ्रिज, टिभी, अनि निर्धा लठैतले स्याउ र केरा चोरेर भाग्ने थिएनन् । गोर्खाली राजा माग्दै हिँड्नेले तीन बोत्तल गोर्खा स्ट्रङ बियरमा बिक्ने (अझ सित्तैमा) थिएनन् । । धर्मगुरुको नाम भजाउनेहरूले कम्तीमा धर्मको सम्मान गर्न सिक्ने थिए, चम्बलघाटीका डाँकुका सरदार भएर निस्कने थिएनन् । ज्ञानेन्द्रले निर्वाचित प्रधानमन्त्री हटाई सक्रिय राजा बन्न सैन्य कु गर्दा बीबीसी लन्डनबाट पत्रकार कनक दीक्षितलाई संयुक्त राष्ट्रसंघको नेपाल मुख्यालयमा पहिलोपल्ट फोन लगाउने रवीन्द्र मिश्र आफैं राजसंस्था पुनर्स्थापनाजस्तो गैरसंवैधानिक आकांक्षाका मतियार बन्ने थिएनन् ।

रवीन्द्र मिश्रको बारेमा अब लामो कुरा नगरौं । एउटै आखिरी टिप्पणी गर्न मन छ । उनी यसअघिका दुई आम चुनावमा काठमाडौं क्षेत्र नम्बर १ मा कांग्रेसका उम्मेदवार प्रकाशमान सिंहसँग झिनो मतान्तरले हारेथे । त्यसबेला कताकति लाग्थ्यो, पश्चिमा विश्वको एक्स्पोजर र खुलापन देखेर स्वदेश फर्केका यिनी संसदमा आएका भए राजनीतिक परम्परा र संस्कारले अलिकति पुनर्ताजगी पाउने थियो ।

उनी विवेकशील साझाबाट राप्रपामै जाँदा समेत राजा नआए पनि रवीन्द्र मिश्र आउँछन् त के भो भन्ने ‘दलभन्दा माथि विचार’ हाबी थियो । हिजोआज भने मैले पनि ‘मार्ग परिवर्तन’ गरेको छु, र अहिले मलाई लाग्छ– प्रकाशमान औसत होलान्, रवीन्द्र मिश्र त हानिकारक नै छन्, जो पूर्वराजासँग नवीन समझदारी गर ‘नत्र’ बंगलादेश, सिरिया होलाउ भनेर नागरिकलाई हिंसा, धार्मिक साम्प्रदायिक दंगामार्फत् सरेआम धम्क्याउँछन् । अनि पहिलेका आन्दोलनमा कोही नेता थियो भन्दै अराजकताको उन्मत्त पक्षपोषण गर्छन् । प्रकाशमानले कुनै माखो मार्न सकेको त थाहा छैन, तर कम्तिमा यिनी साम्प्रदायिक हुल्लडबाजीमा सामेल छैनन् ।

र, दुर्गा प्रसाईंका बारेमा पनि अब धेरै भन्नुपर्ने केही छैन । उनले वर्षौंदेखि नेपालको संविधान र कानुनलाई ठाडो चुनौती दिइरहे पनि शक्तिको चन्द्रमा सधैं उनको दायाँ रह्यो । आफ्नो कुनै हैसियत नभए पनि उनले नेपालमा प्रधानमन्त्री भएका र भइसकेका नेतृत्वको हैसियत देखाइसकेका छन् । माओवादी हुँदा माइला लामाको गीत गाउन नजाने पनि प्रचण्डको सुखसुविधामा कमी हुन दिएनन् । एमाले हुँदा मदन भण्डारी नचिने पनि कसलाई चिन्नुपर्छ, उनलाई राम्रोसँग थाहा थियो ।

प्रचण्ड र केपी ओलीलाई प्रयोग गर्दै, र उनीहरूबाट समेत सारोगारोमा प्रयोग हुँदै प्रसाईं अब लागे निर्मल निवासतर्फ । ज्ञानेन्द्रलाई यति बेला राजेन्द्र लिङ्देन र कमल थापाभन्दा दुर्गा प्रसाईं प्यारा छन् । भक्तिकालीन कविता पंक्तिको याद आउँछ– ‘जता गयो उतै मेरा नजरमा राम प्यारा छन् ।’ साहित्यमा त टेक्टोनिक सिफ्ट नै आइसक्यो भनेर सञ्जीव उप्रेतीदेखि कुमार नगरकोटीसम्मले मानिसके, तर नेपाली राजनीतिमा भने राजतन्त्रदेखि गणतन्त्रसम्मै भक्तिकाल नै चलिरहेको छ ।

ज्ञानेन्द्रलाई त झन् के भनूँ र, जसलाई के गर्नुहुन्छ र के गर्नुहुँदैन भन्ने कमनसेन्स पनि छैन । (अंग्रेजीमा भन्छन् नै, कमनसेन्स इज सो अन्कमन् ।) बरु गीतकार जी शाहलाई उनको आफ्नै पुरानो गीत सम्झाइदिन मन छ (उनले आफैं लेखेका हुन् भन्ने साहित्यिक विश्वाससहित) ‘बाँच्नु नै छ यदि भने बाँच नेपाली भै ।’ यो किन सम्झाउनुपर्‍यो भने उनी पोखराबाट प्लेनमा २५ मिनेट उड्दैमा उत्तरप्रदेशका मुख्यमन्त्री आदित्यनाथको तस्बिर छापिहाल्नुपर्ने कुनै कारण थिएन । अरु लामो छलफल नगरुँ । प्रयागराजमा भर्खरै त महाकुम्भ सकिएको छ । शुक्रबारै देखियो, महाशिवरात्रिमा काठमाडौं आएका ‘राजनीतिक पण्डा’ हरू हिन्दुस्तान फर्किसकेका रहेनछन् ।

हिन्दुस्तान भनिसकेपछि मनीषा कोइरालाका बारेमा पनि धेरै भन्नुपर्ने केही थिएन । बलिउडजस्तो ‘सेक्युलर स्पेस’ जहाँ पाकिस्तानदेखि नेपालसम्मका अभिनेता, गायक, लाइटम्यान उत्तिकै अपनत्वका साथ जोडिन्छन्, त्यहाँ हाम्री प्यारी अभिनेत्री मनीषालाई स्पटलाइटमा देख्दा हामी नेपाली सधैं गौरवान्वित रह्यौं । उनी बीपी कोइरालाकी नातिनीसँगसँगै प्रकाश कोइरालाकी छोरीसमेत रहेकाले बाजेभन्दा बढ्ता भावनात्मक (वैचारिक होइन) झुकाव बातर्फ हुनुलाई खासै अनौठो मान्नुपर्ने कारण थिएन । अनि कोरोना भगाउ मन्त्रका उत्पादक जगमान गुरुङदेखि नयाँ पुस्ताका मिडिया शो–बिज पर्सन मित्रहरूसमेत अन्तिम शाह राजा ज्ञानेन्द्रको प्रतिभासँग चमत्कृत भएर हस्ताक्षर अभियानमा लाग्दैगर्दा मनीषामात्रै आफ्ना अभिव्यक्तिबाट बन्चित भइराख्नुपर्ने कुनै खास कारण पनि थिएन ।

तर मैले लेखक/अनुवादकका रुपमा आदर गर्ने मञ्जुश्री थापा र केदार शर्माले शनिबार बिहान मनीषामाथि पूरा स्नेहका बीच पनि उनले फैलाउन सघाइरहेको विषाक्त विचारप्रति असहमति जनाउँदै फेसबुक फ्रेन्डलिस्टबाटै हटाउने ‘पोलिटिकल एक्ट’ गरेको देख्दा एकछिन त मन विचलित पनि भयो । मनीषाको कलाजीवनप्रति शुभेच्छा प्रकट गर्दै आफूलाई थापा र शर्माकै पंक्तिको पछिल्लो लहरमा राख्न मन लाग्यो ।

आखिर यस्तो किन भयो रवीन्द्र मिश्रजी ? मलाई त तपाईंले चुनाव जितेकै देख्ने मन थियो । मलाई बरु मञ्जुश्री र केदार शर्मा नै गलत सावित होउन्, मनीषाको कलापारखी बनिरहन, अनि नेटफिल्क्समा हीरामन्डी २ को प्रिय प्रतीक्षा गर्न मन थियो । (अझै पनि छ ।) तर नआउने राजाको अतृप्त पर्खाईका लागि निर्दोष, निहत्था र निरुपाय नेपाली नागरिकलाई थप तड्पाउन चाहने परपीडक आकांक्षालाई ‘कीरा परोस्’ भन्न पनि सकिएन । यो चराचर सृष्टिमा ‘चरा–कीरा’ हरूको पनि ठूलो महत्व छ, यदि छैन भने पनि महत्वहीन मानिएका जलचर थलचरको समेत प्रकृतिमा रक्षा हुनुपर्छ भनेर हिन्दू धर्मले समेत पक्कै भनेको हुनुपर्छ । मैले ग्रन्थ पढिनँ भन्दैमा जान्नेसुन्नेहरूले जेपायो त्यही गर्न मिल्दैन ।

र, हामी नागरिक पनि छौं नै त्यस्तै । रामायणका सात काण्डमध्ये अरण्यकाण्ड मिठो कि सुन्दरकाण्डचाहिँ झन् मिठो भनेर छुट्याउनलाई हामी पाठक/स्रोता कुन मनोदशा र वैचारिक ओरियन्टेशनमा छौं भन्ने पृष्ठभूमिले अर्थ राख्छ । कसैलाई सीताको सत्यनिष्ठाले छुन्छ, कसैलाई रावणको प्रयोगशीलताले । यति बुझिसक्दा पनि म बालेन सिटीका मेयरको मनोभाव भने फिटिक्कै बुझ्न सक्दिनँ । सायद मेरै बुझाईको दोष हुन सक्छ । उनी घरि विरोधीलाई जय नेपाल हलनेर अधकल्चो छाडेको टुकुचामा गाडिदिने धम्की दिन्छन् । आफूलाई शक्तिशाली मेयर बनाउने अख्तियार संघीय संविधानले दिएको हो भन्ने पक्कै बिर्सेका छैनन् । बालेनको सिंहदरबार जलाउने धम्की कार्यान्वयन भयो भने हिजो शुक्रबार तीनकुनेदेखि जडिबुटी कम्पनीसम्म भएको ताण्डव नै दृश्यमा आउने छ । के त्यो दिन देख्न हाम्रा लोकप्रिय मतले चुनिएका जनप्रतिनिधि तयार हुन् ? मलाई लाग्छ, तयार नहोलान् । त्यसैले शुक्रबार साँझ उनले लेखेको स्टाटस् साँच्चै बुझिएन । सायद त्यो फेरि पनि हाम्रै गल्ती हुन सक्छ, ओमप्रकाश अर्यालजी । एउटै डर छ, अरुका अनुहारमा नायकको खोजी गर्दागर्दै हामी अब आफूभित्रको सामर्थ्यलाई चिन्नै बिर्सने हौं कि ? हामी आफैं आफ्नो जीवनको नायक थियौं, जसले गर्ने वा नगर्ने एउटा निर्णयले समाजमा धेरै फरक पर्छ भन्ने सत्य बिर्सन नमिल्ने पो थियो कि ?

तर म यत्ति आशा आफ्नै विवेकसँग गर्न चाहन्छु, म समाजका सबसे आशावानउपर प्रश्नका पहाड उभ्याएर अहिले सत्ता–प्रतिपक्षमा सदा–सवार दुईचार नेतालाई आँखा चिम्लेर अनुमोदन गर्ने ठाउँमा नपुगुँ । कम्तिमा हामीलाई केशव स्थापित चाहिएको थिएन, जिम्मेवार र जवाफदेही निर्वाचित मेयर नै चाहिएको थियो, बालेनजस्तै हुटहुटी भएको । अभिव्यक्तिको शक्ति र शब्दको संयमबारे कलाकार महानगरप्रमुखलाई कसैले सम्झाइराख्नु नपर्ला ।

अब बाँकी अरुलाई खासै भन्नुपर्ने छैन । राजेन्द्र लिङ्देन, पशुपतिशमशेर राणा र बुद्धिमान तामाङहरुलाई शुक्रबार तीनकुने नगएकामा धन्यवाद । कहिलेकाहिँ कहीँ नजानु, केही नगर्नु पनि ठूलो काम हो ।

राप्रपाजस्तो सनातनी राजावादी साँच्चिकै राजाको शुभेच्छुक रहेछ, भलै ज्ञानेन्द्रलाई यस्तो नलाग्नु बेग्लै कुरा हो । राजावादीहरूले आफ्नो कुलीनता छाड्न मिल्दैन । तर हेर्नुस्, त शुक्रबारको काण्ड ? त्यसमा धवलशमशेर गए पनि पशुपतिशमशेर जान मिल्थेन । एउटै जिज्ञासा छ– पार्टीको अनुशासनभन्दा बाहिर गएर भिड अनियन्त्रित बन्न उक्साउने धवल र मिश्रहरूउपर राप्रपाले के गर्ला ? आशा गरौं, राप्रपाले आफ्ना जेसुकै राजनीतिक मत राखे पनि संविधानको सर्वोच्चता स्वीकार्दै जनताबाट चुनावमा पाएको जित वा हार दुवैको मतलाई शिरोधार्य गर्ने छ ।

अग्रज पत्रकार र विश्लेषकहरूलाई भन्नुपर्ने केही छैन । राजा फर्किन्छन् कि फर्किँदैनन् भन्ने बहसबाट नेपाली समाज निकै पर पुगिसक्यो । हाम्रो विकास र उन्नतिका अर्थराजनीतिक तगाराहरू के होलान्, जसका कारण हामी दक्षिण एसियामा ढिलो यात्रा गर्दैछौैं भनी घोत्लिने पो हो । समृद्धि र उन्नतिको यात्रामा ओली, देउवा, प्रचण्डहरूको गति धीमा भएको निष्कर्ष हाम्रो हो भने तीभन्दा प्रभावकारी पात्र खोज्न ढिलो गर्नुपर्ने कारण छैन । कहाँ ज्ञानेन्द्रजस्ता ‘अक्षम’ पात्रलाई शाह भइदिएकै आधारमा आँखा चिम्लेर सकार्न सकिन्छ ? यहाँ ओली वा देउवा भइदिएका भरमा, अनि चुनावमा मतदाताले जिताइदिएका भरमा त मान्न कठिन छ भन्दैहुनुहुन्छ तपाईंहरू ! भाइहरूलाई यसो राखेर सम्झाउनुपर्‍यो जीवराम, युवराज, ध्रुवहरि दाइ ।

अन्तिम कुरा एमाले, कांग्रेस र माओवादीलाई । (ग्रे–जोनवाला गणतन्त्रवादीलाई पछि भनौंला) । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको सहीपना भृकुटीमन्डपमा जुलुस निकालेर, अनि ड्रोन क्यामरा उडाएर पुष्टि हुँदैन । यसले त प्रजातन्त्र खोसेर प्रजातन्त्र दिवस मनाउने पन्चर्‍यालीहरूको बिजोग रमाइलोको भद्दा यादमात्रै दिलाउँछ । भूपी शेरचनले पन्चायतकालमा मनाइने ‘प्रजातन्त्र दिवस’ बारे सोही नामको कवितामा लेखेका थिए, ‘यतिका छन् जन्ती, तर खोई दुलाहा ?’

चाहे पोहोर मंसिर ७ मा ओलीको निर्देशनमा युवासंघले जुलुस निकाल्दा होस् या हिजो शुक्रबार समाजवादी मोर्चाले जुलुस गर्दा कुनै उपती लागेन, लाग्ने छैन पनि । गणतन्त्रको १६ वर्षपछि नागरिकमा यति धेरै मात्रामा बढेको बेचैनीको आर्थिक–राजनीतिक स्रोत के होला ? यसउपर देशभित्र–बाहिरका नेपालविज्ञहरूलाई राखेर मन्थन गर्न ढिलो भएन ? मध्यपहाडी यात्रा वा हुलाकी यात्रा गरे पनि भेटिने आफ्नै कार्यकर्ता हुन् । तिनीसँग ‘मिसन ८४’ भन्दै केराको पातमा भात खाएर वा झोलाबाट सुन्तला बाँडेर मात्रै नेतृत्वको ‘मिसन आज’ पूरा हुँदैन । सर्वसाधारणसँग किन संवाद टुट्यो ? ज्ञानेन्द्रले आफ्ना लागि भनेझैं, दलहरूले पनि भन्नुपर्‍यो– अब समय आयो । यस्तो गम्भीर त्रुटिको आत्मसमीक्षा गर्न किन ढिलाई हो ? अचेल टिकटकमा हिट एक किशोरीले भिडियोमा सोधेझैं– बुद्धि खोई ? के गरेको ? के गरेको ? के गरेको ?