वायु प्रदूषणले खतराको तह नाघ्यो, बढे बिरामी

२० चैत, काठमाडौं । मंगलबार बिहानैदेखि काठमाडौँको आकाश धुम्म थियो । तुवाँलोले घाम छर्लंग देखिएको थिएन ।

भक्तपुरका नवराज कोइराला बानेश्वर अफिस जान घरबाट निस्किए । सानोथिमी आइपुग्दा उनको आँखा अलिअलि पिरो भयो । कोइरालाले अनलाइनखबसँग भने, ‘कोटेश्वर आइपुग्दा त आँखै हेर्न सकिएन । बाइक रोकेर मुख धुनुपर्‍यो ।’

कंलकी सीता थापा बिहानै तरकारी लिन कालीमाटी पुगेकी थिइन् । तर अत्यधिक आँखा पोलेपछि उनी तुरुन्तै घर फर्किन् । ‘कालिमाटीमा मात्रै होइन रहेछ, सबैतिर उस्तै रहेछ । घर पुग्दा त घाँटी खसखसायो, खोक्दा कालो खकार आयो,’ उनले अनलाइनखबरसँग समस्या सुनाइन्, ‘बिहान त श्वास फर्नै गाह्रो भएको महसुस भयो ।’

पछिल्ला केही दिनमा उपत्यकाको वायु प्रदूषण अत्यधिक बढेको छ, जसका कारण आँखा पिरो हुने, घाँटी खसखसाउने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने जस्ता समस्या देखिएको छ ।

केही सातायता आँखाले प्रष्ट देखिने र शरीरले महसुस गर्ने गरी वायु प्रदूषण बढेको छ । वातावरण विभागका अनुसार काठमाडौंको वायु प्रदूषण निकै अस्वस्थकरको तहमा पुगेको छ । काठमाडौं सोमबार र मंगलबार लगातार संसारकै प्रदूषित शहर बनेको थियो । बुधबार झन् वायु प्रदूषण बढेको छ । काठमाडौं दोस्रो प्रदूषित शहर बनेको छ ।

आईक्यूएयरको तथ्यांकअनुसार मंगलबार बिहान काठमाडौंको औसत एयर क्वालिटी इन्डेक्स (एक्युआई) रौंभन्दा तीन गुणा मसिना धुलो धुवाँका कण प्रतिघण्टा २६८ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटर मापन गरिएको छ । मंगलबार २२५ मापन भएको थियो ।

जबकि, १०१ देखि १५० लाई नै संवेशनशील समूहका लागि अस्वस्थ मानिन्छ । १५१ देखि २०० सम्मलाई अस्वस्थ, २०१ देखि ३०० सम्मलाई निकै अस्वस्थ र ३०१ भन्दा माथि मापन भए खतरनाक तहमा पुगेको मानिन्छ ।

एक हप्तायता धेरै मानिस आँखा पोल्ने, घाँटी खसखसाउने, टाउको दुख्ने र रुघाखोकीको लक्षण लिएर अस्पताल पुगिरहेका छन् । धुवाँधुलोका कारण कतिपय दीर्घरोगी त भेन्टिलेटरमै राखेर उपचार गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको चिकित्सकहरु बताउँछन् ।

छाती तथा सघन उपचार रोग विशेषज्ञ डा. राजु पंगेनीका अनुसार पछिल्ला दिनमा श्वासप्रश्वाससँग सम्बन्धित बिरामी अत्यधिक बढेका छन् । उनका अनुसार बहिरंग सेवामा दैनिक सेवा लिन आउने बिरामीमध्ये आधाभन्दा बढी वायु प्रदूषणबाट निम्तिएको समस्याले अस्पताल पुगेका छन् ।

डा पंगेनीका अनुसार उनले हेरेका बिरामीमध्ये ५० प्रतिशत श्वास फेर्न गाह्रो हुने, नाक बन्द हुने, घाँटी खसखस गर्ने, खोकी लाग्ने, कफ आउने लगायतका समस्या लिएर आउने बिरामी धेरै छन् ।

‘भाइरल इन्फ्लुएन्जा हुँदा हप्ता दिनमै रुघाज्वरो निको हुने गरेको छ । तर वायु प्रदूषणले तीन/चार हप्तासम्म पनि निरन्तर खोकी लागिरहने, घाँटी खसखस भइराख्ने र नाक बन्दको समस्या लिएर बिरामी आएका छन्,’ डा. पंगेनीले भने ।

चिकित्सकका अनुसार ओपीडीमा मात्रै होइन, आकस्मिक तथा आईसीयूमा पनि बिरामीको चाप बढ्दो छ । कतिपयमा अक्सिजन कम हुने, निमोनिया देखिने, श्वास फेर्न गाह्रो भएर भेन्टिलेटरमा राखेर उपचार गर्नुपर्ने अवस्था छ,’ उनले भने ।

वायु प्रदूषणको असर दीर्घरोगी वा ज्येष्ठ नागरिकमा मात्रै देखिएको छैन । वायु प्रदूषणको असरस्वस्थ व्यक्तिमा देखिएको पंगेनी बताउँछन् ।

वायु प्रदूषणको असरका कारण रुघाखोकी लागेर आएका बिरामीमा औषधिले समेत काम नगर्ने अवस्था बनेको चिकित्सक बताउँछन् ।

पाँच वर्षभन्दा मुनिका बालबालिका, ६५ वर्ष नाघेका वृद्धवृद्धा, दम, एलर्जी, दीर्घरोगी जोकोहीलाई पनि वायु प्रदूषणले असर गर्नसक्छ । सँगसँगै प्रदूषणका कारण खोक्नसक्ने क्षमता कम हुन्छ । वृद्धवृद्धालाई खोकेर खकार निकाल्न नसक्ने समेत अवस्थामा पुर्‍याउँछ ।

वायु प्रदूषणले खतराको तह नाघ्यो

काठमाडौंमा वायु प्रदूषण अचानक बढेको होइन । प्रदूषणका कणहरू एक/दुई दिनयता आकाशमा जम्मा भएका पनि होइनन् । काठमाडौंको हावामा जंगलमा लागेको डढेलोको धुवाँ पनि मिसिइरहेको छ ।

डढेलो विज्ञ सुन्दरप्रसाद शर्माका अनुसार वायु प्रदूषण बढ्नुमा डढेलोको धुवाँको ८० प्रतिशतभन्दा धेरै योगदान छ । उनका अनुसार हरेक वर्ष वैशाखको दोस्रो हप्ता डढेलो धेरै लाग्छ । त्यसपछि बिस्तारै घट्दै जान्छ ।

तर, चैतको तेस्रो सातामा देशभरका यस्तो अवस्था देखिनुले केही हप्तापछि झन् भयावह अवस्था बन्ने विज्ञको चेतावनी छ । शर्माका अनुसार अहिले ३ सयभन्दा धेरै ठाउँमा डढेलो फैलिरहेको छ । पर्सा, चितवन, मकानपुर, सिन्धुली, उदयपुरका जिल्ला अति प्रभावित छन् ।

‘डढेलोको धुवाँले मानव स्वास्थ्यमा ठूलो असर पारिरहेको छ,’ शर्मा भन्छन्, ‘काठमाडौंमा मात्रै होइन, हिमालमा समेत धुवाँ तैरिएर बसेको देखिन्छ । जसले हिँउ पगाल्ने कामसमेत गरेको छ ।’

गाडी, इँटाभट्टाबाट निस्कने धुवाँ र धुलोको कणले समेत प्रदूषण भइरहेको उनले बताए । ‘काठमाडौं मात्रै होइन, देशभर नै वायु प्रदूषण बढेको छ । पानी नपरी आकाशमा जम्मा भएको धुलो र धुवाँ बाहिर निस्किन पाउँदैन,’ शर्माले अनलाइनखबरसँग भने, ‘केही दिनसम्म यस्तै धुम्म रहिरहन्छ ।’

अहिले नेपालका धेरै स्थानमा वायुमण्डल स्थिर अवस्थामा छ । हावा चलिरहेको छैन र यहाँको धुवाँ धुलो अन्यत्र फैलिन पाएको छैन, वायुमण्डलमा नै तैरिरहेका हुन्छन् ।

‘लामो समयदेखि पानी नपरेका कारणले वायुमण्डल सुख्खा छ । यस्तो अवस्थामा धुलोका कणहरु अत्यधिक हुन्छन् । त्यसमाथि पनि जंगलमा आगलागी पनि भइरहेको छ’, शर्मा भने, ‘काठमाडौं, पोखरा जस्ता शहर कचौराजस्तो छ । यसको भू–बनोट नै यस्तै भएकाले धुलोधुवाँ सहजै निस्किएर जान पाएन ।’

वातावरण विभागका वातावरण निरीक्षक गोविन्द लामिछानेले पोखरादेखि पूर्वी नेपालसम्मका वनजंगलमा धेरै डढेलो बढेको बताए ।

‘तीन दिनयता काठमाडौंमा अत्यधिक वायू प्रदूषण भइरहेको छ । चितवन, हेटौंडा र चुरेको जंगलमा लागेको डढेलो काठमाडौंको आकाशमा छ,’ लामिछानेले अनलाइनखबरसँग भने, ‘ चैत, वैशाख डढेलो सिजन हो । पानी नपर्दासम्म डढेलो असर केही लम्बिने देखिन्छ ।’

लामिछानेले थपे, ‘यो प्रदूषण बागमती करिडोरबाट काठमाडौं प्रवेश गरेकाले काठमाडौंमा अहिले तुवाँलोको समस्या छ । हावा पनि एकदम कम चलिरहेको छ । पानी नपरेको र आगालागी बढेले वायु प्रदूषण झन् थपिएको हो ।’

वायु गुणस्तर विज्ञ डा. भूपेन्द्र दास नेपालमा विशेषगरी जाडो (मंसिरको दोस्रो सातादेखि पुसको दोस्रो सातासम्म) र सुक्खायाम (फागुनको तेस्रो सातादेखि वैशाखको तेस्रो सातासम्म) मा वायु प्रदूषण उच्च तहमा पुग्ने बताउँछन् ।

‘काठमाडौंको भौगोलिक स्थिति कचौरा आकारको छ । फागुनदेखि डढेलो, कृषि अवशेष जलाउनु र इँटाभट्टाका कारणले प्रदूषण बढिरहेको छ,’ डा. दासले अनलाइनखबरसँग भने ।

डा. दासले तराईमा गहुँको छ्वाली जलाउनुका साथै वनजंगलमा डढेलो लागेकाले उपत्यका सहरमा वायू प्रदूषण छिरिको बताए ।

सम्पूर्ण अंग बिगारिरहेको प्रदूषित हावा

नेपाल ‘बर्डेन अफ् डिजिज’ को पछिल्लो तथ्यांकअनुसार नेपालमा वार्षिक १ लाख ९३ हजार ३३१ जनाको मृत्यु हुन्छ ।

नेपालीको सर्वाधिक मृत्युको कारण हो– मुटु तथा रक्तनलीसम्बन्धी रोग । यो रोगका कारण वार्षिक ४६ हजार ३९९ नेपालीको मृत्यु हुन्छ । यसपछि दीर्घ श्वास–प्रश्वास रोग कारण वार्षिक ४० हजार, ७९२ नेपालीको मृत्यु हुने गर्छ ।

श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगमध्ये सीओपीडी, दम र आस्थमाले ९० प्रतिशतभन्दा बढी बिरामीलाई प्रभावित पारेको चिकित्सक बताउँछन् ।

यो पनि पढ्नुहोस

हरेक श्वासमा निलिरहेका छौं ‘साइलेन्ट किलर’ हावा

डा. पगेनीका अनुसार दीर्घ श्वास–प्रश्वासको समस्याले फोक्सो र श्वासनली सुन्निने र खुम्चिने हुन्छ । जसले गर्दा श्वास फेर्न अप्ठेरो महसुस भई खोकी लाग्ने, स्वाँ–स्वाँ हुने, छाती कस्सिने, छाती भारी हुने लगायत लक्षण देखिन्छन् । धूमपान र वायु प्रदूषण दम रोगका प्रमुख कारक हुन् ।

वायु प्रदूषणको बढ्दो जोखिमले नागरिकको स्वास्थ्यमा गम्भीर चुनौती थपिरहेको चिकित्सकहरू बताउँछन् । विशेषगरी दीर्घरोगी, बालबालिका र वृद्धवृद्धामा यसको तत्काल असर देखिए पनि दीर्घकालीन रूपमा सबै उमेर समूहका व्यक्ति प्रभावित हुने डा. पंगेनीको भनाइ छ । प्रदूषित हावामा रहेका कणहरु श्वासनली, फोक्सो हुँदै रगतसम्म पुग्छ र शरीरभरि फैलिन्छ ।

पीएम २.५ स्वास्थ्यका लागि खराब मानिन्छ । त्यसका साथै निकोफिन, क्याटमियम, नाइट्रोजन डाइअक्साइड, सल्फर डाइअक्साइड जस्ता क्यान्सरजन्य पदार्थहरू समेत रहेका हुन्छन् ।

वरिष्ठ मुटुरोग विशेषज्ञ डा. राजेन्द्र कोजु हावामा भएका मसिना धुलोको कण पीएम २.५ र अन्य विभिन्न सूक्ष्म कण स्वास्थ्यका लागि हानिकारक छ । हानिकारक पदार्थहरू रगतमा पुगेपछि रगतलाई कडा बनाइदिन्छन् । जसका कारण विभिन्न अंगलाई असर गर्छ ।

डा. कोजुका अनुसार प्रदूषणले श्वासप्रश्वाससम्बन्धी स्वास्थ्य समस्याका साथै हृदयघात, मस्तिष्कघात, आँखा, उच्च रक्तचाप, छालासम्बन्धी रोग र क्यान्सर समेत निम्त्याउने गर्छ ।

‘वायु प्रदूषणका कारण नाक पोल्ने, नाक सुख्खा हुने, घाँटी खसखसाउने तथा आँखामा असर तत्काल हुने हुन्छ,’ डा. कोज भन्छन्, ‘वायु प्रदूषणले एकैचोटी निसासिएर मानिस मर्दैन । विस्तारै साइलेन्ट किलरको मानिसलाई मारिरहेको छ।’

उनका अनुसार वायु प्रदूषणले नेपालीको आयूलाई क्रमशः घटाउँदै लगेको छ ।

तिलगंगा आँखा अस्पतालकी वरिष्ठ नेत्ररोग विशेषज्ञ डा. रिता गुरुङका अनुसार अहिलेको वायु प्रदूषणले आँखामा निकै गम्भीर असर पर्न सक्छ । उनको भनाइमा आँखामा यस्तो प्रदूषणको अल्पकालीन र दीर्घकालीन दुवै प्रभाव पर्ने देखिन्छ । ड्राई आई सिन्ड्रोम अर्थात् आँखा सुक्खा भएर विभिन्न समस्या पनि देखिन सक्छ ।

प्रदूषणले गर्दा आँखाबाट आँसु आइरहने, आँखा रातो हुने, चिलाउने र दुख्ने, आँखाको डिल सुन्निने जस्ता समस्या लिएर अस्पताल आउने बिरामीको संख्या बढिरहेको उनले बताइन् ।

‘प्रदुषणले गर्दा एलर्जीको समस्या लिएर बिरामी आइरहेका छन् । यो मौसममा फूल धेरै फुल्ने हुन्छ । यसका परागले पनि आँखालाई असर गरिरहेको छ,’ डा. गुरुङले भनिन्, ‘ धेरैजसो स्कुल जाने बालबालिका प्रभावित छन् ।’

आँखा एलर्जी हुँदा अधिक मात्रा औषधिको प्रयोग गर्दा आँखाको लेन्स नै बिग्रिने र मोतिबिन्दुुसम्म हुनसक्ने उनको भनाइ छ । वायु प्रदूषणका कारण रेटिना पनि बिग्रिने खतरा हुन्छ ।

वायु प्रदूषणले खुला स्थानमा लामो समय काम गर्नेलाई बढी असर गर्छ । विशेषगरी घर बाहिर खेल्न मन पराउने बालबालिका, ड्राइभर, प्रहरी तथा कलकारखानामा काम गर्ने मानिसमा वायु प्रदूषणले छिटो असर गर्छ ।

वायु प्रदूषणले मानव शरीरमा कति असर गर्छ भन्ने स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको गेटमा राखिएको फोक्सोको तस्वीरले पनि प्रष्ट पार्छ ।

गत वर्ष चैतमा मन्त्रालयमा राखिएको कृत्रिम फोक्सोको रङ १५ दिनमै कालो भएपछि निकालिएको थियो । वायु प्रदूषणका कारण १५ दिनमै कृत्रिम फोक्सो कालो हुनुले मानव स्वास्थ्यमा पार्ने गम्भीर असरलाई बुझ्न सहज भएको मन्त्रालयका अधिकारी बताउँछन् ।

वायु प्रदूषणको नकारात्मक प्रभावबारे चेतना जगाउन र जनमानसमा वायु प्रदूषणबाट बचाउन तत्काल ठोस कदम चाल्नुपर्ने डा. दास बताउँछन् । यसका लागि दीर्घकालीन रुपमा व्यवस्थित शहरीकरण, नवीकरणीय ऊर्जा प्रयोग, रुख–बिरुवा लगाउने, फोहोर नजलाउने जस्ता कार्य गरी वायु प्रदूषण कम गर्न सकिने विज्ञ बताउँछन् ।

डा. पंगेनी भन्छन्, ‘वायु प्रदूषण साइलेन्ट किलर हो । देखिँदैन तर, यसले पार्ने असर उच्च हुन्छ । वायु प्रदूषणले शरीरका प्रत्येक अंगलाई असर गरिरहेको छ ।’

यो पनि पढ्नुहोस

धुवाँ-धुलोभित्र हरायो सरकार