वास्तु शास्त्र : वास्तु अनुसार घर बनाउनुअघि के कुरामा ध्यान दिनुपर्छ ?

वास्तु शब्द सँस्कृतको ‘वास’ बाट आएको हो, जसको अर्थ ‘बस्ने ठाउँ’ हुन्छ । यो विज्ञान वेदहरूमा आधारित छ र विशेष गरी ‘स्थापत्य वेद’मा विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ। वास्तुले पञ्च तत्त्व (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु र आकाश) को सन्तुलनलाई जोड दिन्छ ।

यसको मुख्य उद्देश्य हो-घरमा सकारात्मक ऊर्जाको प्रवाह सुनिश्चित गर्नु र नकारात्मक प्रभावलाई कम गर्नु । वास्तुका अनुसार, प्रत्येक दिशाको आफ्नै ऊर्जा र प्रभाव हुन्छ, जसले मानव जीवनमा स्वास्थ्य, धन र सम्बन्धलाई असर गर्छ ।

घर बनाउँदा वास्तु हेर्नुपर्छ कि पर्दैन ?

यो प्रश्नको जवाफ व्यक्तिको विश्वास र जीवनशैलीमा निर्भर गर्छ । परम्परागत रूपमा, नेपाल र भारतमा घर बनाउँदा वास्तुको सल्लाह लिने चलन छ। मानिसहरू विश्वास गर्छन् कि, वास्तुले घरको वातावरणलाई सकारात्मक बनाउँछ र जीवनमा समृद्धि ल्याउँछ । उदाहरणका लागि, यदि घरको मुख्य ढोका गलत दिशामा छ भने त्यसले आर्थिक हानि वा स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउन सक्छ भन्ने मान्यता छ ।

तर, आधुनिक युगमा धेरैले वास्तुलाई अन्धविश्वास ठान्छन् । घरको डिजाइन र सुविधा व्यक्तिगत आवश्यकता र बजेटमा आधारित हुनुपर्छ, दिशा र नियममा हैन भन्ने तर्क हुन्छ।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणले वास्तुको प्रभाव प्रमाणित भएको छैन । तैपनि, वास्तुका केही सिद्धान्तहरू (जस्तै, हावा र प्रकाशको प्रवाह) आधुनिक वास्तुकलासँग मेल खान्छन् । त्यसैले, वास्तु पूर्णरूपमा पालना गर्नु नपरे पनि यसका उपयोगी पक्षहरूलाई विचार गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ ।

वास्तु शास्त्रअनुसार घर बनाउनुअघि ध्यान दिनुपर्ने पाँच कुरा

घर बनाउनुअघि वास्तुका आधारभूत नियमहरू पालना गर्दा सकारात्मक परिणाम प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ ।

जमिनको छनोट र आकार

वास्तुमा जमिनको ऊर्जा र आकारलाई पहिलो प्राथमिकता दिइन्छ । समतल, आयातकार वा वर्गाकार जमिन उत्तम मानिन्छ, किनकि यस्तो आकारमा ऊर्जा सन्तुलित रूपमा बग्छ । त्रिकोणीय वा अनियमित आकारको जमिनले नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ भन्ने मान्यता छ ।

साथै, जमिनको ढलान उत्तर वा पूर्वतिर हुनु राम्रो मानिन्छ, किनकि यसले सूर्यको प्रकाश र जल निकासमा सहयोग गर्छ । जमिन किन्दा वरपरको वातावरण (जस्तै, फोहोर, कब्रिस्तान वा उद्योग) पनि जाँच्नुपर्छ, किनकि यस्ता कुराले घरको ऊर्जालाई असर गर्छ ।

मुख्य ढोकाको दिशा

घरको मुख्य प्रवेशद्वार वास्तुको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यो उत्तर, पूर्व वा उत्तर–पूर्व दिशामा हुनु उत्तम मानिन्छ, किनकि यी दिशाहरू सूर्यको पहिलो किरण र सकारात्मक ऊर्जासँग जोडिन्छन् । दक्षिण वा पश्चिम दिशाको ढोकाले नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । ढोका अगाडि कुनै अवरोध (जस्तै, रूख, खम्बा) हुनु हुँदैन , किनकि यसले ऊर्जा प्रवाहमा बाधा पुर्‍याउँछ । ढोकाको आकार पनि घरको समग्र अनुपातसँग मिल्नुपर्छ ।

कोठाहरूको स्थान

वास्तुले प्रत्येक कोठाको लागि विशिष्ट दिशा तोकेको छ । उदाहरणका लागि :

भान्सा कोठा : दक्षिण–पूर्व (अग्निको दिशा) मा हुनुपर्छ, किनकि यो अग्निसँग सम्बन्धित छ ।
शयन कक्ष : दक्षिण–पश्चिममा उत्तम मानिन्छ, किनकि यो स्थिरता र शान्तिको प्रतीक हो ।
पूजा कोठा : उत्तर–पूर्व (ईशान कोण) मा राख्नुपर्छ, किनकि यो पवित्र र सकारात्मक ऊर्जाको दिशा हो ।
शौचालय : उत्तर–पश्चिम वा दक्षिण–पूर्वमा उपयुक्त हुन्छ, तर मुख्य कोठासँग जोडिनुहुँदैन ।

यी दिशाहरूले कोठाको कार्य र ऊर्जालाई सन्तुलनमा राख्छन् ।

हावा र प्रकाशको व्यवस्था

वास्तुमा हावा र सूर्यको प्रकाशलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ । घरको उत्तर र पूर्व दिशामा ठुला झ्याल र खुला ठाउँ राख्नुपर्छ, किनकि यी दिशाबाट स्वच्छ हावा र सूर्यको किरण भित्रिन्छ । दक्षिण र पश्चिममा कम झ्याल राख्नु राम्रो हुन्छ, किनकि यी दिशाबाट गर्मी र भारी हावा आउन सक्छ । घरको बिचमा खुला आँगन वा स्काइलाइट राख्दा सम्पूर्ण संरचनामा ऊर्जा फैलिन्छ ।

पानी र ढलको व्यवस्थापन

पानीको स्रोत (जस्तै, इनार, ट्याङ्की) उत्तर–पूर्व दिशामा राख्नुपर्छ, किनकि यो जल तत्त्वको दिशा हो । ढल वा सेप्टिक ट्याङ्की भने उत्तर–पश्चिम वा दक्षिण–पूर्वमा हुनुपर्छ, तर मुख्य ढोका वा पूजा कोठा नजिक नपरोस् । वास्तुका अनुसार, पानीको गलत व्यवस्थापनले आर्थिक र स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।

वास्तुको आधुनिक प्रासङ्गिकता

आधुनिक वास्तुकलामा वास्तुको पूर्णपालना गर्न गाह्रो हुन्छ, विशेष गरी शहरका साँघुरा प्लटहरूमा । तर, यसका केही सिद्धान्तहरू उपयोगी छन् । उदाहरणका लागि, हावा र प्रकाशको व्यवस्थापनले घरलाई स्वस्थ र ऊर्जावान बनाउँछ, जुन वैज्ञानिक रूपमा पनि प्रमाणित छ । त्यस्तै, कोठाहरूको दिशाले दैनिक जीवनमा सुविधा थप्न सक्छ ।
वास्तुको मनोवैज्ञानिक प्रभाव पनि उल्लेखनीय छ— यदि मानिसले आफ्नो घर वास्तु अनुकूल छ भन्ने विश्वास गर्छ भने उसको आत्मविश्वास र सन्तुष्टि बढ्छ ।

वास्तुको सीमा र आलोचना

वास्तु सबैका लागि समान रूपमा लागू नहुन सक्छ । भौगोलिक अवस्था, जलवायु र व्यक्तिगत आवश्यकताले यसलाई प्रभावित गर्छ । उदाहरणका लागि, हिमाली क्षेत्रमा दक्षिणतिर झ्याल राख्नु व्यावहारिक नहुन सक्छ । त्यस्तै, वास्तुका कडा नियमहरूले रचनात्मक डिजाइनमा बाधा पुर्‍याउन सक्छ । वास्तुको प्रभाव प्रमाणमा आधारित नभई विश्वासमा निर्भर छ । तैपनि, यसको लोकप्रियता घटेको छैन ।

नेपालमा वास्तुको प्रयोग

नेपालमा वास्तुको प्रभाव हिन्दु र बौद्ध सँस्कृतिसँग जोडिएको छ । परम्परागत घरहरू जस्तै, नेवारी शैलीको घर बनाउँदा दिशा र ऊर्जालाई ध्यान दिइन्थ्यो । आज पनि गाउँदेखि सहरसम्म घरको शिलान्यास वा गृह प्रवेश गर्दा वास्तुको सल्लाह लिने चलन छ । तर, अपार्टमेन्ट र फ्ल्याटको बढ्दो प्रयोगले वास्तुको पूर्णपालना चुनौतीपूर्ण बनेको छ ।