छाता : इतिहासदेखि फेसनसम्म, राम्रो र टिकाउ कुन ? 

मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले पानी पर्ने संकेत गरिसकेको छ । पानी परेपछि तपाईं के कुराको जोहो गर्नुहुन्छ ? निसन्देहः छाताको ।

मुसलधारे झरीमा ओत लाग्न होस् वा प्रचण्ड गर्मीमा सितलताका लागि छाता चाहिन्छ । वर्षायाममा त यो अनिवार्य नै हो । तर, छाताको साइनो मौसमसँग मात्र छैन । यो हाम्रो संस्कृतिसँग पनि अभिन्न रुपले जोडिन्छ ।

नेपाली समाजमा विवाह, व्रतबन्ध, जात्रा, स्वागत, सम्मानजस्ता शुभकार्यमा होस् वा मृत्यु संस्कारमा वा अन्य सङ्कट हरणका लागि गरिने दान, धर्ममा छाता अनिवार्य नै मानिन्छ।

खासमा छाताको उत्पत्ति कसरी भयो ? कहाँबाट भयो ? अहिले विश्वमा कति छाता खपत हुन्छ ? कुन देशले उत्पादन गर्छ ? यी रोचक प्रश्न हुनसक्छ ।

छाताको इतिहास र उत्पत्ति

छाताको इतिहास करिब ४,००० वर्ष पुरानो मानिन्छ । यसको उत्पत्ति प्राचीन सभ्यताहरूमा खोज्न सकिन्छ, विशेष गरी प्राचीन मेसोपोटामिया, इजिप्ट र चीनमा । सबैभन्दा पुरानो प्रमाण मेसोपोटामियाबाट प्राप्त भएको मानिन्छ, जहाँ छायादार संरचनाहरू घामबाट जोगिन प्रयोग गरिन्थ्यो ।

तर, छातालाई व्यक्तिगत प्रयोगको वस्तुका रूपमा विकास गर्ने श्रेय प्राचीन चीनलाई दिइन्छ । चिनियाँ इतिहासअनुसार, आज भन्दा करिब ३००० वर्ष पहिला चीनले वाटरप्रुफ छाता बनाउन सुरु गरेको थियो । यी प्रारम्भिक छाताहरू बाँस र तेलले लेपिएको कागजबाट बनाइन्थे, जसले पानी र घाम दुवैबाट सुरक्षा दिन्थ्यो ।

प्राचीन इजिप्टमा पनि छाताको प्रयोग देखिन्छ, तर यहाँ यो मुख्य रूपमा घामबाट जोगिन प्रयोग हुन्थ्यो र सामाजिक प्रतिष्ठाको प्रतीक मानिन्थ्यो । उच्च वर्गका व्यक्तिहरूले चराको प्वाँख र पातले बनेका छाँयादार छाताहरू बोक्ने गर्थे । छाता युरोपमा भने धेरै पछि, १६औँ शताब्दीमा मात्र लोकप्रिय भयो ।

सुरुमा यो ‘पारासोल’को रूपमा घामबाट जोगिन प्रयोग हुन्थ्यो, विशेष गरी महिलाहरूले यसको प्रयोग गर्थे। वर्षाबाट जोगिन छाता प्रयोग गर्ने चलन १८औँ शताब्दीमा बेलायतबाट सुरु भएको मानिन्छ । जोनास ह्यानवे नामक बेलायती व्यक्तिले सन् १७५० को दशकमा छातालाई वर्षाको सुरक्षाका रूपमा प्रयोग गरेर चर्चित बनाए।

कहाँबाट सुरु भयो ?

छाताको उत्पत्ति स्पष्ट रूपमा एउटै ठाउँमा सीमित छैन, तर यसको विकास विभिन्न सभ्यताहरूमा स्वतन्त्र रूपमा भएको देखिन्छ । चीनमा बाँस र कागजको छाता, इजिप्टमा प्वाँख र कपडाको छाता, ग्रिस तथा रोममा छालाको छाता प्रयोग भएको पाइन्छ । यी प्रारम्भिक छाताहरू स्थिर (फोल्ड गर्न नमिल्ने) र भारी हुन्थे ।

मध्य युगमा युरोपमा छाता फेरि ओझेलमा पर्‍यो, तर पुनर्जागरणपछि यो फेसनको हिस्सा बन्यो । औद्योगिक क्रान्तिले छाताको डिजाइन र उत्पादनमा ठूलो परिवर्तन ल्यायो । १९औँ शताब्दीमा स्टिल र फाइबरको प्रयोगले छातालाई हलुका र फोल्ड गर्न मिल्ने बनायो ।

विश्वमा छाता उत्पादन र खपत

आजको विश्वमा छाताको उत्पादन र खपत ठूलो उद्योगका रूपमा स्थापित छ । यद्यपि, छाताको उत्पादन र खपतको ठ्याक्कै तथ्याङ्क पाउन गाह्रो छ, किनभने यो सानो स्तरदेखि ठूलो उद्योगसम्म फैलिएको छ ।

अनुमान अनुसार, विश्वभर वार्षिक रूपमा करिब १ अर्ब छाता उत्पादन हुन्छन् । यो सङ्ख्या मौसम, जनसङ्ख्या र क्षेत्रीय आवश्यकतामा निर्भर गर्छ । चीन छाता उत्पादनमा विश्वको अग्रणी देश हो, जहाँबाट विश्वको ७० प्रतिशत भन्दा बढी छाता निर्यात हुन्छ । जिनजियाङ र डोङ्सी जस्ता चिनियाँ शहरहरू छाता उत्पादनका केन्द्र मानिन्छन् ।

छाताको डिजाइन

छाताको डिजाइन समयसँगै निकै परिवर्तन भएको छ । प्राचीन छाताहरू ठूला, भारी, र फोल्ड गर्न नमिल्ने हुन्थे । बाँस, काठ, र कपडाले बनेका यी छाताहरू टिकाउ भए पनि बोक्न असहज थिए । १९औँ शताब्दीमा स्टिलको प्रयोगले छातालाई हलुका र बलियो बनायो । सन् १८५२ मा स्यामुएल फक्सले स्टिल रिब्स (हड्डी) भएको छाता डिजाइन गरे, जसले आधुनिक छाताको आधार तयार गर्‍यो । २०औँ शताब्दीमा एलुमिनियम र फाइबर ग्लासको प्रयोगले छातालाई अझ हलुका र लचिलो बनायो ।

छाताको डिजाइन आवश्यकता र फेसन दुवैमा आधारित छ ।

छाताका केही प्रमुख डिजाइनहरू :

१. फोल्डिङ छाता : यो सबैभन्दा लोकप्रिय डिजाइन हो, जुन सानो झोलामा अटाउँछ । हान्स हाउप्टले सन् १९२८ मा पहिलो फोल्डिङ छाता बनाएका थिए ।

२. गोल्फ छाता : ठूलो र बलियो, यो खेलाडी र खुला ठाउँमा प्रयोग गर्न उपयुक्त हुन्छ ।

३. पारदर्शी छाता : जापानमा लोकप्रिय यो छाता प्लास्टिकको हुन्छ र अगाडिको दृश्य देख्न सकिन्छ ।

४. डिजाइनर छाता : फेसनका लागि बनाइएका यी छाताहरूमा रङ्गिन कपडा र आकर्षक ढाँचा हुन्छ ।

५. स्वचालित छाता : बटन थिचेर खुल्ने र बन्द हुने, यो आधुनिक सुविधायुक्त डिजाइन हो ।

यी बाहेक, वातावरणमैत्री छाताहरू पनि बन्न थालेका छन्, जसमा बायोडिग्रेडेबल कपडा र पुनर्चक्रण योग्य सामग्री प्रयोग हुन्छ । रङ, आकार र प्रविधिका आधारमा छाताको डिजाइन अझ विविध बन्दै गएको छ ।