डिग्रीका लागि होइन, जीवनका लागि शिक्षा

नेपाल जस्तो मुलुक जहाँ युवा जनसंख्या उल्लेखनीय छ, त्यहाँ शिक्षाको पुनः परिभाषा, सीप विकासमा लगानी र अवसरको सिर्जनात्मक निर्माण अनिवार्य बनिसकेको छ। हालको शिक्षा प्रणाली, सामाजिक संरचना र श्रम बजारबीच असमानता र असम्बन्धताको खाडल झनै गहिरिंदै गएको छ। यस सन्दर्भमा, यो लेखले नेपालको भविष्यका लागि आवश्यक पर्ने शिक्षा र सीपको ढाँचालाई व्याख्या गर्छ, जहाँ केवल डिग्री होइन, परिणाममुखी, व्यावहारिक र नवप्रवर्तनशील शिक्षाले युवालाई सशक्त बनाउनेछ।

नेपाल एक निर्णायक मोडमा उभिएको छ। देशको आधाभन्दा बढी जनसंख्या २५ वर्ष मुनिका युवाहरू हुन्, जसको ऊर्जा, जोश र सिर्जनशीलता राष्ट्रको समृद्धिमा प्रयोग हुनसक्ने ठूलो सम्भावना बोकेको छ। यद्यपि, हाम्रो शिक्षाको वर्तमान स्वरूपले युवाहरूको त्यो सम्भावनालाई उजागर गर्न सकिरहेको छैन।

शिक्षा अब केवल डिग्री प्रदान गर्ने यन्त्र होइन, जीवन निर्माण गर्ने माध्यम हुनुपर्छ, जहाँ परिणाम स्वरूप रोजगारी, उद्यमशीलता र सामाजिक योगदान देखा पर्न सकोस्। नेपालमा शिक्षा, सीप विकास, रोजगारी र उद्यमशीलता चारवटै अलग पाटो झैं हेरिन्छन्। तर आजको युगमा यी सबै एकीकृत रूपमा बुझिनु आवश्यक छ। यदि शिक्षा प्रणालीले भविष्यको श्रम बजार र उद्यम प्रवृत्तिलाई आत्मसात् गर्न सकेन भने, युवाशक्तिको ठूलो हिस्सा निष्क्रिय भएर बस्न बाध्य हुन्छ वा विकल्पमा वैदेशिक रोजगारी रोज्छ।

शिक्षा र रोजगारीबीचको गहिरो खाडल

नेपालको शिक्षाले अझै पनि डिग्री केन्द्रित सोचबाट माथि उठ्न सकेको छैन। विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूले विद्यार्थीलाई परीक्षामा पास गराउनेभन्दा बाहिर सोच्न सकेका छैनन्। विद्यार्थीलाई रोजगार वा व्यवसायका लागि आवश्यक पर्ने व्यावहारिक सीप, निर्णय क्षमता, नेतृत्व र आत्मनिर्भरता जस्ता गुणहरूको विकासमा खासै ध्यान दिइएको छैन।

यही कारणले गर्दा हरेक वर्ष हजारौं स्नातक डिग्रीधारी बेरोजगार बन्छन्। नेपाली श्रम बजारमा आवश्यक पर्ने सीपहरू- डिजिटल साक्षरता, सञ्चार क्षमता, नेतृत्व, लचिलोपन जस्ता पक्षहरू औपचारिक शिक्षामा समावेश छैनन्। पढाइ सकिएपछि के गर्ने भन्ने कुरामा युवाहरू अन्योलमा पर्छन्। नतिजा स्वरूप, हजारौं युवा विदेश जान्छन्; अध्ययनका लागि होइन, कामका लागि।

नेपालको श्रम बजारको आवश्यकता र शिक्षाको ढाँचा पूर्णतः असन्तुलित छ। यदि सीप केन्द्रित शिक्षालाई मूलधारमा ल्याइएन भने यो खाडल झनै गहिरिंदै जान्छ।

अनुभवात्मक शिक्षा: व्यवहारमा आधारित ज्ञान

अनुभवात्मक शिक्षा भन्नाले सिकाइलाई वास्तविक जीवनको सन्दर्भमा जोडेर शिक्षार्थीलाई समस्या समाधान, समूहमा काम गर्ने र निर्णय लिने क्षमतामा सक्षम बनाउनु हो। यसले विद्यार्थीको ज्ञान, व्यवहार र दृष्टिकोणको समुन्नति गर्छ। यस प्रकारको सिकाइ पाँच वटा आधारभूत स्तम्भहरूमा आधारित हुन्छ, जसले सिकाइको प्रक्रिया पूर्ण, चक्रबद्ध र प्रभावकारी बनाउँछ:

• अन्वेषण: यस चरणमा विद्यार्थीलाई विषयवस्तु, चुनौती वा समस्याका बारेमा स्वतन्त्र खोज, अनुसन्धान र नयाँ कुराको खोजी गर्न प्रोत्साहन गरिन्छ। यसले जिज्ञासा र सोच्ने क्षमताको विकास गर्छ। अन्वेषणले शिक्षालाई केवल पाठ्यपुस्तकमा सीमित नराखी संसारको बोध गराउने साधन बनाउँछ।
• सहभागिता: विद्यार्थीहरूले समूहगत काम, संवाद, कार्यशाला वा परियोजनामा प्रत्यक्ष संलग्नता जनाउँछन्। यसले आत्मविश्वास र अभिव्यक्तिको क्षमतालाई मजबुत पार्छ।
• अन्तरक्रिया: विद्यार्थीहरू सिकाइको प्रक्रियामा गहिरो रूपमा संलग्न हुन्छन्। कक्षा वा समाजसँग प्रत्यक्ष अन्तरक्रियाले सन्दर्भबद्ध सिकाइ हुन्छ, जसले ज्ञानलाई जीवन्त बनाउँछ। विद्यार्थीले सिकाइलाई आफ्नो अनुभवसँग जोड्न सक्छन्, जसले दीर्घकालीन सम्झना र व्यावहारिक प्रयोगमा सहयोग पुर्‍याउँछ।
• पुनरावलोकन: सिकाइको अन्त्यमा विद्यार्थीहरूले आफूले के सिके, किन सिके र कसरी सुधार गर्न सकिन्छ भन्नेबारे आत्ममूल्यांकन गर्छन्। यो चरणले आत्मबोध, आलोचनात्मक सोच र निरन्तर सुधारको संस्कृति विकास गर्छ। सिकाइको सार्थकता यसै चरणमा पुष्टि हुन्छ।
• अनुप्रयोग: सिकिएको ज्ञान वा सीपलाई अन्ततः जीवनको यथार्थ सन्दर्भमा प्रयोग गरिन्छ। चाहे त्यो कुनै समस्या समाधान होस्, सृजनात्मक परियोजना होस् वा व्यवसायिक प्रयोग/अनुप्रयोगले शिक्षालाई जीवनसँग जोड्ने पुलको काम गर्छ। यसले सिकाइलाई स्थायित्व र उपयोगिताको स्तरमा पुर्‍याउँछ।

यसले विद्यार्थीलाई सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारमा रूपान्तरण गर्न मद्दत गर्छ। नेपालमा परियोजनामुखी अध्ययन, सामुदायिक कार्य, इन्क्युबेसन एक्सरसाइज, इन्टर्नसिप, उद्योगसँगको प्रत्यक्ष संवाद, यी सबैलाई मुख्यधारको शिक्षामा समावेश गर्न सकिन्छ।

विद्यार्थीको सिर्जनशीलता, उद्यमी सोच र व्यावहारिक क्षमता तब मात्र प्रस्फुटित हुन्छ जब उसलाई अवसर र वातावरण दिइन्छ। यसको लागि शिक्षण विधि, पाठ्यक्रम र मूल्यांकन पद्धति तीन वटै रूपान्तरण गर्नुपर्छ। शिक्षक पनि अब केवल ज्ञान दिने व्यक्ति होइन, मार्गदर्शक र सहयात्रीको भूमिकामा आउनुपर्छ।

करिअर मार्गदर्शन: निर्णय क्षमताको आधार

नेपालका विद्यालय र कलेजमा करिअर परामर्श अझै लक्जरीसरह मानिन्छ। जबकि, करिअर परामर्श शिक्षाको अभिन्न हिस्सा हुनुपर्छ। विद्यार्थीलाई आफ्नो रुचि, क्षमता, मूल्य र श्रम बजारको मागबारे बुझाउने संयन्त्र हर तहमा आवश्यक छ।

करिअर मार्गदर्शनले विद्यार्थीलाई पढाइका सम्भावित मार्ग, विभिन्न पेशागत विकल्प, आवश्यक सीप र भावी श्रम बजारको प्रवृत्ति बुझ्न सहयोग गर्छ। यसले उनीहरूलाई आत्मनिर्भर निर्णय गर्न सघाउँछ, र शिक्षालाई नतिजामुखी बनाउँछ।

डिजिटल करिअर टुल्स, काउन्सेलिङ केन्द्र, प्रशिक्षित करिअर गाइडको परिचालन जस्ता अभ्यासले करिअर परामर्शलाई जनउत्तरदायी र समावेशी बनाउन सक्छ। यो केवल उच्च तहको छात्रका लागि होइन, कक्षा ८ का विद्यार्थीका लागि पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हो।

ट्रान्सनेसनल एजुकेसन र नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय शैक्षिक गन्तव्य बनाउने सम्भावना

नेपालले अब केवल ‘विदेश जाने’ शिक्षा प्रवृत्तिबाट ‘देशमै अध्ययन गर्ने’ मोडेलमा रूपान्तरणको यात्रा शुरु गर्नुपर्छ। विश्वका धेरै देशले आफ्नो शिक्षालाई निर्यातयोग्य सेवा बनाएका छन्। मलेसिया, दुबई, काजकिस्तान जस्ता मुलुकले विदेशी विश्वविद्यालयहरूसँग सहकार्य गरेर हजारौं अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीलाई आकर्षित गरेका छन्। नेपालमा पनि सोही खालको शैक्षिक पूर्वाधार निर्माण गर्न सकिने ठूलो सम्भावना छ।

आजको विश्व शिक्षा प्रवाहले भौगोलिक सिमाना पार गरेको छ। ट्रान्सनेसनल एजुकेसन (टीएनई) अन्तर्गत विदेशी विश्वविद्यालयहरूले अन्य देशहरूमा साझेदारीमा कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्छन्। नेपालले पनि यस खालको शिक्षालाई नीति मार्फत सहजता प्रदान गर्नुपर्छ।

टीएनईको अभिवृद्धिले विद्यार्थीलाई नेपालमै बसेर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको डिग्री हासिल गर्ने वातावरण दिन्छ। यसले शिक्षा पलायन रोक्न सहयोग गर्छ, साथसाथै शिक्षा पर्यटन मार्फत विदेशी मुद्राको आम्दानीको मार्ग खोल्छ।

नेपालका शिक्षण संस्थाहरूले विदेशी विश्वविद्यालयहरूसँग सहकार्य गरेर फ्रेन्चाइज कार्यक्रम, दोहोरो प्रमाणीकरण, अनलाइन/हाइब्रिड कार्यक्रम वा संयुक्त अनुसन्धान कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्ने सम्भावना प्रचुर छ। यसको लागि, सरकारले नियमनकारी निकायहरूलाई स्पष्ट निर्देशिका र मापदण्ड तयार गर्नुपर्ने हुन्छ। साथै, विदेशी विद्यार्थीको भर्ना, भिसा प्रक्रिया र आवासीय व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन एजुकेसन भिसा एक्ट जस्ता विशेष नीति निर्माण आवश्यक छ। यस्तै पहल मार्फत नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय शैक्षिक गन्तव्यको रूपमा अगाडि ल्याउन सकिन्छ।

भौगोलिक दृष्टिले भारत, बंगलादेश, भुटान र दक्षिण एसियाली राष्ट्रका विद्यार्थीका लागि नेपाल पहुँचयोग्य छ। यहाँको सांस्कृतिक विविधता, शान्त वातावरण, तुलनात्मक रूपमा किफायती शुल्क र जीवनशैलीले अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीलाई आकर्षित गर्न सक्ने सामर्थ्य बोकेको छ।

स्टडी इन नेपाल अभियान मार्फत विदेशी विद्यार्थीलाई नेपालमा अध्ययन गर्न आकर्षित गर्ने नीति, सेवा प्रणाली र अन्तर्राष्ट्रियस्तरको मार्केटिङ अभियान आवश्यक छ। दक्षिण एसिया र अफ्रिकाका विद्यार्थीका लागि नेपाल किफायती, सुरक्षित, सांस्कृतिक रूपमा सहिष्णु र शैक्षिक हिसाबले उत्कृष्ट गन्तव्य बन्न सक्छ।

कलेज, विश्वविद्यालयहरू र सरकारबीच समन्वय गरेर अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीको आवेदन, भिसा प्रक्रिया, आवास र शैक्षिक समायोजन सहज बनाउन सकिन्छ। यस्तो अभियानले नेपालको शिक्षालाई निर्यातयोग्य क्षेत्र बनाउने, विदेशी मुद्राको आय ल्याउने र शैक्षिक पूर्वाधारमा दीर्घकालीन लगानी भित्र्याउने वातावरण सिर्जना गर्छ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि: नेपालको गौरवपूर्ण शिक्षा परम्परा

नेपालमा शिक्षा प्रणालीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि गौरवशाली छ। लिच्छविकालदेखि संस्कृत, ज्योतिष, बौद्ध दर्शन, चिकित्सा आदि विषयमा गहिरो अध्ययन हुँदै आएको थियो। बौद्ध विहारहरूमा दक्षिणएशियाकै उत्कृष्ट शिक्षक र विद्यार्थीहरू पढ्थे।

मध्यकालमा नेपालका मठ-मन्दिरहरूले धार्मिक तथा सामाजिक शिक्षामा ठूलो योगदान दिए। राणा शासनपछि आधुनिक शिक्षाको आधार निर्माण भयो, दरबार हाईस्कूल, त्रिचन्द्र कलेज र पछि त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापनाले आधुनिक शिक्षामा प्रवेश गरायो।

यी शिक्षालयहरूले केवल शिक्षा दिएको होइन, राष्ट्र निर्माणका अभियन्ता तयार पारेका थिए। अब समय आएको छ, ज्ञान परम्पराको यो विरासतलाई आधुनिक प्रविधि, अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र नवप्रवर्तनसँग जोडेर नयाँ पुस्ताका लागि सुदृढ शिक्षा प्रणाली तयार पार्न।

नीति, संरचना, सार्वजनिक निजी सहकार्य (पीपीपी) र भविष्यको बाटो

सीपयुक्त नेपाल निर्माण गर्न नीतिगत समन्वय अत्यावश्यक छ। शिक्षा मन्त्रालय, श्रम मन्त्रालय, युवा तथा खेलकुद मन्त्रालय, उद्योग मन्त्रालय यी सबैबीच नीति, कार्यक्रम र बजेटमा एकरूपता र तालमेल आवश्यक छ।

स्थानीय तहका सरकारहरूलाई शिक्षा र सीप विकासको रणनीतिमा निर्णायक अधिकार दिनुपर्छ। रोजगार केन्द्र, करिअर गाइडिङ सिस्टम, व्यावसायिक तालिम, यी सबैको सञ्चालन स्थानीय तहले गर्न सक्नेछ, यदि नीति र स्रोत सशक्त बनाइयो भने।

निजी क्षेत्रसँग सहकार्य गरेर तालिम, इन्टर्नसिप, अप्रेन्टिसिप कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा शैक्षिक कार्यक्रमहरू व्यावहारिक र रोजगारप्रद बन्नेछन्। त्यस्तै, युवा उद्यमशीलता प्रोत्साहन गर्न अनुदान, बीमा, परामर्श सेवा र बजार पहुँच जस्ता संयन्त्रहरू खडा गर्न सकिन्छ।

निष्कर्ष: परिणाममुखी, समावेशी र सीपमूलक शिक्षाको खाँचो

अबको शिक्षा यस्तो हुनुपर्छ जसले केवल ‘के सिकियो’ भन्ने होइन, ‘सिकिएको के काम लाग्यो’ भन्ने प्रश्नको उत्तर दिन सकोस्।

शिक्षाले सोच बदल्नुपर्छ- डिग्रीका लागि होइन, जीवनका लागि सिकाइ। शिक्षा, सीप र रोजगारी बीचको सम्बन्धलाई संस्थागत रूपमा पुनर्संरचना नगरेसम्म, ‘सीपयुक्त नेपाल’ केवल नारा बनिरहनेछ। यसका लागि राष्ट्रियस्तरमा दीर्घकालीन शिक्षा रणनीति, श्रम प्रवृत्ति अध्ययन, क्षेत्रीय सीप माग मूल्याङ्कन र नवप्रवर्तनमैत्री वातावरण अनिवार्य छन्।

साथै, शिक्षा प्रणालीलाई ‘डिजिटल नेपाल’ को नीतिसँग जोडेर इ-लर्निङ, ओपन अनलाइन कोर्स र टेक्नोलोजीमा आधारित तालिमहरू मार्फत ग्रामीण क्षेत्रमा समेत गुणस्तरीय शिक्षा पुर्‍याउन सकिन्छ।

(लेखक युवा नेतृत्व, शिक्षामा नवप्रवर्तन र सीप विकासका क्षेत्रमा सक्रिय छन् ।)