उपचार नै नपाएर भन्दा ‘झुर उपचार’ले धेरैको मृत्यु

स्वास्थ्यमा गुणस्तरीयता भनेको जटिल र बहुआयामिक विषयमा हो । यसमा घन्टौँ छलफल गर्न सकिन्छ । ठूला अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरूमा, अत्याधुनिक प्रविधिका विषयमा छलफल हुने ठाउँमा पनि गुणस्तर कामय गर्ने विषयमा एक-दुई सेसनको बहस राखिएको हुन्छ ।

यो अनवरत भइरहने प्रक्रिया हो । झट्ट हेर्दा स्तरीय सेवा भएका देशमा यसबारे किन चर्चा गरिरहनुपर्‍यो र भन्ने हुन्छ, तर प्रत्येक देशमा गुणस्तरका आफ्नै मापदण्ड र लक्ष्यहरू हुन्छन् ।

यो विषयमा संसारले धेरै लेखेको छ, बोलेको छ । नेपालभित्र पनि यसबारे धेरै वर्षदेखि कुरा भइरहेको छ । हाम्रोमा विगत २०–२५ वर्षदेखि गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको पहुँचका विषयमा बहस भइरहेको छ ।

ल्यान्सेट जर्नल, हुनत यो एक सामान्य जर्नल हो, यसले विभिन्न विषयमा ठूला–ठूला स्तरीय आयाेगहरू बनाउछन् । त्यो आयाेगमा संसारका विज्ञ अगुवाहरूलाई समेटिन्छन् र विभिन्न अनुसन्धानहरू गर्ने गर्छन् ।

त्यो मध्ये ‘ल्यान्सेट कमिसन अफ क्यालिटी अफ केयर’बारे एउटा ठूलो आयाेग बनाइएको थियो । त्यो आयाेगले विभिन्न अध्ययन गरेका छन् । ती अध्ययनको रिपोर्ट विश्व स्वास्थ्य संगठनलगायत अन्तर्राष्ट्रिय संघ, संगठनहरूले कपी गर्ने, सिक्ने, दशौँ वर्षसम्म त्यसका आधारमा अभ्यास गर्ने खालका हुन्छन् । यसरी गुणस्तरीय स्वास्थ्य प्रणालीबारे ल्यान्सेटले काम गरेको थियो ।

जनताका लागि गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा हुनुपर्छ भन्ने कुरा हेर्दा सामान्य देखिन्छ । यसको कुरा गर्न सजिलो छ, कार्यान्वयन पक्षलाई हेर्न हो भने यो निकै चुनौतिपूर्ण छ ।

यसमा विभिन्न पक्षहरू जोडिएका हुन्छन् । जस्तो आजसम्म एकदम राम्रो सेवा दिइरहेको छ, एक्कासी ठूलो पानी पर्‍यो । ४८ घण्टा पानी परेपछि बिजुली गयो । जेनेरेटर चल्न छाड्यो, सिस्टम डामाडोल भयो भने सेवाको स्तर कहाँबाट कहाँ पुग्छ ? त्यसैले यसका वरिपरि अनेकौँ पक्ष हुन्छन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)ले गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाका ७ वटा अवयवहरू निर्धारण गरेको छ । यो कुनै नयाँ कुरा होइन धेरैजनालाई थाहा छ ।

सुरक्षा

गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवामा सुरक्षाको विषयमा कुरा गर्दा ‘आइट्रोजेनिक’ कम गर्ने विषय मुख्य हुन्छ । आइट्रोजेनिक भनेको चिकित्सकीय अभ्यास तथा उपचारका कारणले हुने हानि हो ।

अमेरिका जस्तो देशमा मृत्युको तेस्रो कारण आइट्रोजेनिक हो । तथ्यांक निकाल्यो भने हाम्रो नेपालमा अझ बढी होला । स्वास्थ्य सेवामा सुरक्षित अभ्यास र सुरक्षित औषधि निकै महत्वपूर्ण विषय हो ।

हाम्रा मन्त्री ज्यू(स्वास्थ्य मन्त्री प्रदीप पौडेल)ले भन्दै आउनुभएको छ, ‘स्वास्थ्य सेवा भनेको असुरक्षित, गुणस्तरहीन भन्ने नै हुँदैन’ उहाँको त्यो भनाइ गलत हो । हरेक दिन जाेडबल नलगाइकन गुणस्तर भन्ने कुरा हुँदैहुँदैन । बिरामी अप्रेसन गर्न जाँदा सुरक्षित रुपम बाहिर आउँछ भन्ने सुनिश्चित नभएसम्म त्यो के को गुणस्तर  ?

समयमै सेवा

हाम्रोमा बिरामी भएर डाक्टर भेट्न जाँदा एक–डेढ घण्टा देखि दुई घण्टा पर्खनुपर्नेको संख्या ७० प्रतिशत रहेको एक अध्ययनले देखाएको छ ।  । बिरामी भएपछि समयमा देखाउन नपाउनु, समयमै चिकित्सकलाई भेट्न नपाउनु पनि गुणस्तरमा ह्रास हो नि । पर्खँदा–पर्खँदै समस्या बढ्न सक्छ ।

समयवद्धता

समयमा उपलब्ध भएन भने जतिसुक्कै अनुभवी, कपाल फुलेको डाक्टर किन नहोस् त्यसको के अर्थ रहन्छ र ? इमर्जेन्सीमा धेरै कुर्नुपर्दैन भन्ने हामीले सुनिश्चित गर्नुपर्छ । दुर्गम गाउँमा मान्छेका लागि पनि नजिकै अस्पताल होस्, त्यहाँ गएपछि आवश्यक उपचार सेवा पाउने अवस्था सुनिश्चित हुनुपर्छ । यी सामान्य हुन् तर कार्यान्वयन गर्न चुनौतिपूर्ण छन् ।

प्रभावकारिता

स्वास्थ्य सेवामा उपलब्ध स्रोतसाधनबाट अधिकतम फाइदा लिनुपर्छ । स्रोत, सीप तथा क्षमता खेर जान नदिने गर्नु गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको एउटा पक्ष हो भनेर विश्व स्वास्थ्य संगठनले भनेको छ ।

समानता

यो धेरै महत्वपूर्ण छ । सबैजना उच्च गुणस्तरको स्वास्थ्य सेवा लिनका लागि उच्च मूल्य तिर्न सक्दैनन् । गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा लिन सबै सक्षम हुनुपर्छ भन्ने कुरा यसमा उठाइएको छ । तिर्न सक्छन् कि सक्दैनन् भन्ने आधारमा उपचारको गुणस्तर फरक पर्ने प्रणाली खराब प्रणाली हो ।

जन-केन्द्रित सेवा

व्यक्तिगत प्राथमिकता, आवश्यकता र मान्यताअनुसार उपचार गर्नुपर्छ । पहिला–पहिला हामीले एमबीबीएस गर्दाका बेला के सिक्यौँ भने, रोगको उपचार नगर बिरामीको उपचार गर भन्थ्यौँ । त्यही ठूलो कुरा थियो ।

अहिले हामी त्यो भन्दा धेरै अगाडि बढयौँ । त्यतिले पुग्दैन । बिरामीलाई रोग लाग्नुको जरो कुन हो त्यो त्यो पत्ता लगाउनुपर्‍यो, त्यो पो ठूलो कुरा हो भन्ने छ अहिले ।

ल यो खाऊ भनेर प्रेस्किप्सन लेखिदियो, उसले किन्न सक्छ कि सक्दैन, त्यसले ठिक हुन्छ कि हुँदैन । ऊ निको भएर उत्पादनमूलक काममा लाग्न सक्छ कि सक्दैन । त्यसबारे प्रणालीले खासै चासो राखेको, सोचेको देखिँदैन हाम्रोमा । उपचार गर्दागर्दै बिरामी टाट पल्टिन्छ कि त्यो हेर्नुपर्‍यो ।

अस्तिसम्म घर भएको बिरामी भएपछि उपचार गर्दागर्दै सबै सम्पत्ति सकियो, अब स्वस्थ त भयो तर सुकुम्बासी, त्यो पनि राम्रो भएन ।

एकीकृत सेवा

विभिन्न स्वास्थ्य समस्या भएका मान्छेहरूलाई एउटै छानामुनि गुणस्तरीय सेवा हुनुपर्छ । एक–एक वटा सेवाका लागि ठाउँ–ठाउँ जानुपर्ने बाध्यता बनाउनु हुँदैन ।

पहुँच नभएर भन्दा गलत उपचारले मर्ने बढी

उपचार गरेर बचाउन सकिने तथा निको बनाउन सकिने ८० लाख मान्छे हरेक वर्ष गरिब देशहरूमा मरिरहेका छन् । एक हिसाबले भन्नुपर्दा ती मान्छेहरू अकालमा मर्छन् ।

यी मध्ये ६० प्रतिशत चाहिँ झुर उपचारले मर्छ, ४० प्रतिशत उपचार नै नगरेर मर्छ । हेरौँ त समस्या कता बढी छ ?, समस्या हामीमा छ, भनौ चिकित्सकमा पनि छ । गुणस्तरीय उपचारका अभावमा मान्छे धेरै मरिरहेका छन् ।

यो भन्नुको मतलब नेपालको अवस्था एकदमै खराब भन्न मिल्दैन । यहाँ ठिक–ठिकै छ । हामीले गुणस्तरीय उपचार सेवा दिन सकेको खण्डमा धेरै मान्छेको ज्यान बचाउन सक्छौँ भन्ने यो तथ्यांकले देखाउँछ ।

ल्यान्सेटले गरेको अध्ययनको रिपोर्ट अनुसार उपचारयोग्य व्यक्तिको उपचार नपाएर वा उपचार राम्रो नभएर मृत्यु भएका कारण सन् २०१५ मा मात्रै ६ ट्रिलियन(६० खर्ब) डलर क्षति भएको उल्लेख गरिएको छ ।

गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्राप्त नहुँदा मृत्यु हुने मुख्य कारण मुटुरोग रहेको अध्ययनले देखाएको छ । ८० लाखमध्ये करिब २५ लाखको मृत्यु मुटु सम्बन्धी रोगबाट भएको भनिएको छ । समयमा र सही तरिकाले उपचार भएन भने मुटुरोगले छिटो मृत्यु गराउँछ नै ।

दोस्रोमा नवजात शिशुको मृत्यु १० लाख र क्षयरोगका कारण ९ लाखको मृत्यु भएको अध्ययनको रिपोर्टले देखाएको छ ।

स्वास्थ्य सेवामा गुणस्तरीयता कायम गर्न सकेको खण्डमा यी सबै व्यक्तिलाई बचाउन सकिन्थ्यो । त्यसले पनि ‘क्यालिटी अफ केयर’को जरुरी छ ।

भारतमा ‘जननी सुरक्षा’ को विषयमा ठूलो अध्ययन भयो, यो हाम्रो आमा सुरक्षा कार्यक्रम जस्तै हो ।

त्यो अध्ययनमा के देखियो भने भारतमा स्वास्थ्य संस्थामा बच्चा जन्माउने दर ह्वात्तै बढ्यो तर मातृ मृत्युदर खासै घटेन, किनभने त्यहाँ पुगेर राम्रो सेवा पाए पो ? त्यसाे भएर स्वास्थ्य संस्था पुग्दैमा जोखिम नहुने भन्ने त हुँदैन ।

नेपालमा आमा सुरक्षा कार्यक्रमले मातृशिशु मृत्युदर घटाउन ठूलो भूमिका खेलेको छ । यसलाई नकारात्मक रुपमा टिप्पणी गर्नु ठिक हुँदैन तर हाम्रोमा पनि कमी कमजोरी छन् ।

धनी देशमा र गरिब देशमा क्वालिटी अफ केयरमा किन भिन्नता हुन्छ ?

गरिब देशमा सेवा दिनेहरू बदमास त होइन ? योग्यताका हिसाबले यहाँ पनि धेरै विज्ञ चिकित्सकहरू छन् । तर स्रोत साधनको उपलब्धता, त्यसको आपूर्ति जस्ता कारणले निकै फरक पार्दोरहेछ ।

शल्यक्रियापछि हुने संक्रमण गरिब देशहरूमा ६ प्रतिशतसम्म छ भने विकसित देशमा जम्मा ०.९ प्रतिशत मात्रै देखिन्छ । शल्यक्रियापछिको संक्रमणले बिरामीको मृत्यु हुनसक्छ । थप उचपारका लागि खर्च धेरै हुन्छ र अन्य विभिन्न समस्या हुन्छन् ।

एनेस्थेसिया(अप्रेसन गर्दा बेहोस बनाउने) सँग सम्बन्धित मृत्यु पेटको अप्रेसन गर्दा धनी देशका तुलनामा गरिब देशमा ३ गुणा बढी भएको आँकडा छ ।

मातृमृत्युदरको बारेमा २७ देशमा अध्ययन भएकोमा चीन, जोर्डन, भियतनाम जस्ता देशमा लगभग शून्यमा पुर्‍याइसकेका छन् । अरु देशमा प्रतिलाखमा १६४ सम्म छ । हाम्रो पनि प्रतिलाख १५१ हाराहारी रहेको तथ्यांक आएका छन् । यसमा हामी पछाडि नै छौँ ।

गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्ने विषयमा नेपालमा पनि गृहकार्य भइरहेको छ । उपकरण मात्रै किनेर हुँदैन, भवन मात्रै बनाएर हुँदैन, जनशक्तिको तालिम, गुणस्तर आपूर्ति सबैको मिश्रणले मात्रै गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा सम्भव भन्ने कुराको योजना बनाइएको छ । तर यसको कार्यन्वयन धेरै अघि बढ्न सकेन ।

म मेडिकल काउन्सिलको अध्यक्ष हुँदा सबै अस्पताललाई डब्लुएचओको मापदण्ड पालना गर्न जोड दिएका थियौँ ।

गुणस्तर कायम गर्नका लागि हरेक दिन सुधार गर्दै जानु आवश्यक छ । गुणस्तर कायम गर्नका लागि थुप्रै सूचकहरू हुन्छन् ।

जस्तो–अमेरिका क्यानडामा आईसीयूमा छिर्दा कति प्रतिशतले हात धोएर छिरे भनेर दिनदिनै निरीक्षण भइरहेको हुन्छ, हेर्दा यो सामान्य लाग्न सक्छ । गुणस्तर कायम गर्नका लागि अस्पतालमा निरीक्षण गर्नकै लागि कुनै संयन्त्र बनाउन सकिन्छ ।

हात धुने प्रोटोकल पालना गरेको छ कि छैन हेर्ने संयन्त्र बनाउन सकिन्छ । भर्ना भएको बिरामीलाई औषधि ठिकसँग दिएको छ कि छैन भनेर निरीक्षण गर्न सकिन्छ । अप्रेसनका लागि अस्पताल पुगेको कति समयमा पालो आएको छ ? अस्पतालले मनिटरिङ गर्नुपर्छ ।

पुनः संक्रमणको दर कति छ, त्यो पनि हेर्नुपर्छ बिरामी भर्ना भयो । उपचार गरेर डिस्चार्ज भयो । घर जान पाएको छैन फेरि अस्पताल आउनुपर्‍यो भने त्यहाँ पक्कै उपचारमा केही गल्ती छ भन्ने भनेर शंका गर्नुपर्ने हुन्छ ।

राम्रो प्रणालीको आवश्यकता हुन्छ । गुणस्तर मापन गर्ने व्यवस्था पनि हुनुपर्छ । मापन नै भएन भने कोही जिम्मेवार नहुन सक्छ ।

कम लगानीमा उच्च गुणस्तरको सेवा कसरी दिने भन्नेमा विकसित देशमा अभ्यास भइरहेको हुन्छ । त्यो हामीले गर्नुपर्‍यो ।  उपचार गरेपछि त्यसको राम्रो–नराम्रो नतिजाको जिम्मा लिन पनि जान्नुपर्छ ।

(ह्याम्स अस्पतालले वार्षिकोत्सवको अवसरमा नीतिगत बहस श्रृङ्‍खला अन्तर्गत गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सम्बन्धी विषयमा डा. कोइरालाले दिएको प्रस्तुतिको सम्पादित अंश)