‘हिउँको गीत’ मा रैथाने ज्ञान पद्धति

उपन्यासकार तीर्थ गुरुङको उपन्यास हिउँको गीतभित्रको कथा पनि सयौं वर्ष पुरानो भएकाले यथार्थवादको कसीमा कतिपय तथ्य प्रमाणित हुन नसक्ने खतरा हुनु स्वाभाविक हो । त्यसकारण गुरुङले कथावाचनमा जादुयी यथार्थवादको प्रयोग गर्नु वाञ्छनीय देखिन्छ । यो रैथाने कथावाचनको गुण पनि हो त्यसकारण कथावाचनमा गुरुङ अब्बल देखिन्छन्।

त्रिवेणी

आख्यानको मूल पक्ष कथावाचन हो । कथावाचनका अनेक तौरतरिका अभ्यासमा रहेको पाइन्छ । तीमध्ये एक जादुयी यथार्थवाद हो, जहाँ लेखकले यथार्थवादी कथावाचन गर्दै जाँदा एकाएक यथार्थभन्दा परको कथा सुनाउन पुग्छन् र पुनः यथार्थमै फर्कन्छन् । कथावाचनको यो शैली सबै खाले रैथाने कथामा पाइन्छ तर यसलाई मूलधारको वादका रूपमा विकसित गराउन चर्चित कोलम्बियाली लेखक मार्खेजको ठूलो देन छ । यहाँनेर प्राचीन आदिवासीका कथामा हुने गुण मार्खेजको लेखनमा कसरी आयो ?

यही प्रश्नले जादुयी यथार्थवादको मर्मलाई प्रस्ट्याउँछ । रैथाने ज्ञान परम्परामा ज्ञान लेख्य रूपमा अभिलेखीकरण नहुने हुँदा इतिहास लेखे जसरी स्पष्ट रूपमा सदैव समाजमा रहिराख्दैन । त्यस कारण त्यस्ता खाले रैथाने कथामा केही चिज अप्रामाणिकताको कारण जादुयी रूपमा भित्रिन्छन् ।

मार्खेजको हकमा पनि स्पेनी र पोर्चुगाली उपनिवेशको चपेटामा परेको समाज भएकोले कोलम्बियालीको स्पष्ट इतिहास थिएन । उपनिवेशले लादेको भाषा र संस्कृतिले प्राचीन इतिहासलाई ओझेलमा पारेको थियो त्यसकारण त्यहाँको कथा तथ्यगत रूपले स्पष्ट थिएनन् । जब जब तथ्य स्पष्ट हुँदैनन्, यथार्थवादी लेखक द्विविधामा पर्छन् ।

त्यो अवस्थामा कथावाचनको तरिका फेर्नुपर्छ किनभने यथार्थवादको कसीमा उक्त कथा विरोधाभास बन्न सक्छ र यथार्थ नै लेख्दै जाँदा कथाको तथ्यको अप्रामाणिकताबाट पन्छिन कथावाचकले सिर्जनशील तरिकाले कथालाई केही बेर जादुयी बनाउँछन् र यसलाई नै जादुयी यथार्थवाद भनिन्छ ।

उपन्यासकार तीर्थ गुरुङको उपन्यास हिउँको गीतभित्रको कथा पनि सयौं वर्ष पुरानो भएकाले यथार्थवादको कसीमा कतिपय तथ्य प्रमाणित हुन नसक्ने खतरा हुनु स्वाभाविक हो । त्यसकारण गुरुङले कथावाचनमा जादुयी यथार्थवादको प्रयोग गर्नु वाञ्छनीय देखिन्छ । यो रैथाने कथावाचनको गुण पनि हो त्यसकारण कथावाचनमा गुरुङ अब्बल देखिन्छन्।

आख्यान लेखनमा विम्बको अभ्यास एक आम अवधारणा हो । नेपाली आख्यान लेखनमा विम्बको उँचो स्थान छ । तीर्थ गुरुङको आख्यान हिउँको शक्तिराष्ट्रसँगको सङ्घर्षको कथा हुनसक्ने विम्बात्मक छनक छाडेका छन् । यो विम्बात्मकतालाई कुनो लगाउने अन्य थुप्रै आधार भने गीतमा पनि विम्बमा काम गरेको देखिन्छ ।

मध्यपूर्वको लडाकु मार्फत कथा सुनाएर गुरुङले उक्त आख्यानको कथालाई मध्यपूर्वी मुलुकको पश्चिमा आख्यानमा पाइन्छन् । हिउँको गीतको समाज गुरुङ जातिको धर्मशास्त्रले व्याख्या गरेको कथनसँग मिल्ने भएकाले यसमा विम्बात्मक कथाभन्दा पनि रैथाने कथाको मर्मलाई पर्गेल्नु युक्तिसङ्गत हुन्छ । यो अवधारणापत्रमा हामी गुरुङको आख्यान हिउँको गीतलाई रैथान ज्ञान निर्माण परम्पराको दृष्टिकोणले हेर्नेछौं ।

के हो रैथाने ज्ञान परम्परा ?

रैथाने ज्ञान परम्पराको चर्चा गर्नुपूर्व हामीले औपनिवेशिक ज्ञान प्रणालीबारे चर्चा गर्नु वाञ्छनीय हुन्छ । कोलोनियल ज्ञान प्रणालीबारे आफ्नो पुस्तक डिकोलोनाइजिङ मेथेडोलोजिजमा लेखक लिन्डा स्मिथ लेख्छिन्, “यो ज्ञान परम्पराले रैथाने ज्ञान परम्परालाई ‘अन्य’ कोटामा राखी पाखा लगाउँछ । सँगै, यस्तो ज्ञान परम्पराका संस्था (सङ्ग्रहालय र विश्वविद्यालय) ले साम्राज्यवादी विचार तथा सामग्रीको प्रचार गरी त्यसलाई मूलधारमा स्थापित गर्न सघाउँछन् र रैथाने ज्ञान परम्परालाई छद्म ज्ञान भनी किनारा लगाउने प्रचलन यो ज्ञान प्रणालीमा हुन्छ ।”

सँगै यो ज्ञान पद्धतिले वस्तु र विचारमाथिको अपनत्वको धारणा राख्छ जसको फलस्वरूप कपीराइट प्रणाली चल्तीको ज्ञान निर्माण प्रणालीको अभिन्न अंश बनिसकेको छ तर रैथाने ज्ञान निर्माण प्रणालीले भने वस्तु र विचारसँगको सम्बन्ध खोज्छ न कि त्यसमाथिको अपनत्व । चिजलाई होलिस्टिक अर्थात् एकअर्कासँग सम्बन्धित भनी बुझ्ने यो ज्ञान परम्पराका आफ्नै तौरतरिका र पद्धति छन् । यो अवधारणापत्रमा हामी सोही रैथाने ज्ञान निर्माण पद्धतिको साझा गुणसँग हिउँको गीत नामक उपन्यासको सम्बन्धलाई केलाउने यत्न गर्नेछौं।

रैथाने ज्ञान प्रणालीका गुण

रैथाने ज्ञान प्रणालीका पृथक् गुण छन् । ती गुण औपनिवेशिक प्रणालीसँग कत्ति पनि मिल्दैनन् । ती गुण निम्नानुसार उल्लेख गरिएका छन् :

कथावाचन नै ज्ञान निर्माणको आधार

रैथाने ज्ञान प्रणालीमा ज्ञान सामूहिक हुन्छ न कि व्यक्तिगत, र ज्ञान कथावाचनसँग सम्बन्धित हुन्छ । उदाहरणका लागि सामुद्रिक सतहको उचाइ बढिरहेको र माल्दिभ्स जस्ता देश केही वर्षमा पानीमुनि जान सक्ने आजका विज्ञहरू बताउँछन् तर अस्ट्रेलियाको समुद्रनजिकै बसोबास गरेका र समुद्रको लय बुझेका आदिवासीको कथा अध्ययन गर्दा भूगोलविद् प्याट्रिक नन र भाषाविद् निकलस रेडले उनीहरूका २७ वटा रैथाने कथामा समुद्रको सतह बढ्दै जाने कथन पाए । यसरी रैथाने ज्ञान प्रणालीमा ज्ञान र अनुभव कथाका रूपमा समाजमा बाँचेका छन् । यसै गरी तीर्थ गुरुङको उपन्यासमा शतायु बाँचेको पात्र छ जसको नाम हो- बाजे विउरा ।

बाजे विउरा आफ्ना नातिनातिनालाई कथा सुनाउँछ । यस अतिरिक्त अन्य पात्रहरू कच लुँतुं र छ्यापच्यु पनि उपन्यासमा बेला–बेला कथा सुनाउँछन् । बाजे विउराले सुनाएको एउटा कथामा दाजु व्यापारमा जाने क्रममा देवर भाउजूबीच भएको यौन सम्बन्धको कुरा आउँछ । यो कथाले आजको लङ डिस्टेन्स रिलेसनमा हुने समस्यालाई दर्साउँछ । यहाँनेर बाजे विउराले कथा मात्र सुनाइरहेको छैन, आफूले शतायु बाँच्दा देखेको परिवारको विखण्डनको एउटा कारणलाई पनि बताइरहेको छ । यसरी विउराको कथामा पारिवारिक सम्बन्धको ज्ञान पनि सँगसँगै बगिरहेको छ ।

स्थानविशेष वातावरणीय सम्बन्ध

पोखराको दक्षिणी भेगमा निर्मलपोखरी र भोटेपोखरी सहितको डाँडो छ जसलाई हामी ‘वरको डाँडा’ भनेर चिन्थ्यौं । मेरो बुढी फुपूलाई त्यहीं दिइएको रहेछ । उहाँले सुनाएको सम्झन्छु, “वरको डाँडाका हामी त्योभन्दा तल्लो अर्थात् ढोरको डाँडामा ढोरको छाँगो देखिएपछि बर्खा आएको बुझेर खेतीपातीको तयारीमा लाग्थ्यौं ।”

यो नै रैथाने ज्ञान पद्धतिको वातावरणीय सम्बन्ध हो । कसरी मान्छेको जनजीवनलाई स्थानविशेषका डाँडापाखा, नदीनाला, रूखबिरुवा वा चराच्याखुराले प्रभावित गर्छन् भन्ने कुराको प्रमाण यही उदाहरण हुन सक्छ । गुरुङको उपन्यासमा पनि कर्‍याङकुरुङ चरा उत्तरतिरबाट क्व्होलासोथारतिर आउँछन् र दक्षिणतिर लाग्छन् । यसरी चराहरू दक्षिण लागे पनि क्व्होलासोथारवासी हिउँद लागेको बुझ्छन् र हिउँदभरको जीविकोपार्जनको तयारीमा लाग्छन् । यहाँ चराको बहिर्गमनले मानव समाजको लयलाई फेरेको छ । त्यसकारण गुरुङ आख्यानको समाजलाई प्रकृतिसँग जोड्न सफल भएका छन् ।

‘पेब्याक’ को परम्परा

रैथाने ज्ञान पद्धतिमा जहिले पनि ‘पेब्याक’ को प्रचलन रहन्छ अर्थात् प्रकृतिबाट केही लिएको छ भने प्रकृतिलाई नै केही रिटर्न गर्ने । प्रकृति मात्र नभएर आफ्ना पुर्खाको आत्माले देवताको रूपमा आफूलाई रक्षा गरिरहेको छ भन्ने मानी उक्त आत्मालाई समेत पेब्याक गर्ने चलन यो परम्परामा हुन्छ । गुरुङको उपन्यासमा पनि वायुपूजा गरेर पुर्खालाई पेब्याक गरेका अनेक प्रसङ्ग छन् ।

क्व्होलाका मानिसलाई त्यहाँको जङ्गलले पालेको छ र मानिसहरूले जङ्गललाई पेब्याक गर्न एकथरी डाँडामा घाँसदाउरा, सिकार नगर्ने परम्पराको विकास गरेका छन् । क्व्होलाका मानिसले पाकेको बाली पहिले प्रकृतिलाई चढाएर मात्र थन्क्याउँछन् । जाँड–रक्सी खानुपूर्व उपन्यासका पात्रले अलिकति भुइँमा छर्केर पुर्खालाई चढाएका हुन्छन् । यसरी पेब्याकको रैथाने परम्पराको स्वादलाई गुरुङले मिठो गरी पस्केका छन् ।

मूल्य र मान्यताको परम्परा

रैथाने ज्ञान पद्धतिसँग त्यहाँको मूल्य र मान्यता सँगसँगै आएको हुन्छ । यो स्थानविशेष र परम्पराविशेष हुन्छ । जसले मूलतः आफ्नो पहिचानलाई जोगाइरहन भूमिका खेल्छ । उदाहरणका लागि पोशाक लगाएर विश्वविद्यालय जान हिंडेको विद्यार्थीलाई हेरेर हामी कुन परम्परामा हुर्किएको विद्यार्थी हो भन्न सक्दैनौं । उसको पोशाकले उसको संस्कृति र परम्पराको छनक दिंदैन तर रैथाने ज्ञान प्रणालीले उक्त समाजको मूल्यमान्यता ।

उपन्यासका पुरुष पात्रहरूले लगाएको भाङ्ग्रा र कछाड, महिलाले लगाएको घलेक, उनीहरूले खाएको ढिंडो, पिंडालु र खोले, यस अतिरिक्त र पहिचानलाई आफूमा कायम राखेको हुन्छ । गुरुङको उपन्यासमा पनि त्यहाँका पात्रले आफ्नो मूल्यमान्यता र पहिचानलाई जोगाएका भेटिन्छन् उपन्यासको एउटा पात्रले अचानकसँग बोल्न थालेको अति प्राचीन चों भाषा जस्ता कुराले गुरुङको पहिचानलाई दर्साएको छ ।

क्व्होलासोथारका मान्छेले आफ्नो आँस्योहरूलाई बडा सघन सम्मान गर्छन् किनभने ती आँस्योसँग तिनको मृत्यु संस्कारको सम्बन्ध छ । उपन्यासमा जब आफ्नै पत्नीबाट साँला पस्कोले छोरी अर्थात् छ्यामिरी जन्माउँछ, उसको उर्व्यासँगको सम्बन्ध पातलिन्छ । यसले गुरुङ समुदायभित्रको छोरीको महत्त्वलाई स्थापित गर्छ त्यसकारण गुरुङ समुदायको मूल्य र मान्यतालाई गज्जबसँग प्रस्तुत गरिएकाले यो उपन्यासले गुरुङको पहिचानलाई नेपालीभाषी गैरगुरुङमाझ परिचित गराउन सघाएको छ ।

जमिनको महत्त्व

रैथाने ज्ञान प्रणालीमा जमिन अर्थात् भूमिलाई आध्यात्मिक महत्त्वका साथ बुझिन्छ । गुरुङको उपन्यासको भूमि क्व्होलासोथार हो । त्यो भूमिबाट नै आजको समयका गुरुङहरूले अभ्यास गर्ने अर्थात् संस्कार र संस्कृतिको विकास भएको हो । गुरुङले उपन्यासको औपन्यासिक भूमि क्व्होलालाई बनाएर उक्त भूमिको सांस्कृतिक र आध्यात्मिक महत्त्वलाई प्रस्ट्याउन खोजेका छन् ।

सँगै उपन्यासको आधुनिक पात्र युवराजले आफ्नी श्रीमतीको अस्तु क्व्होलामा लिएर गएको छ । युवराजले त्यसो गर्नुको कारण देखिन्छ, पवित्र भूमिमा श्रीमतीलाई छाडिआउनु । यो प्रसङ्गले पनि क्व्होलासोथारलाई अति महत्त्वका साथ गुरुङले दर्साउन खोजेको बुझाउँछ जसले रैथाने परम्परामा हुने भूमिलाई पवित्र मान्ने मान्यतालाई स्थापित गरेको छ । यो उपन्यास पढेपछि कोही क्व्होला पुग्यो भने उसले पक्कै त्यो भूमिलाई श्रद्धाले टेक्ने छ त्यसकारण गुरुङ यो अर्थमा पनि सफल लेखक सावित भएका छन् ।

यसका अतिरिक्त उपन्यासमा प्राचीन समाजको सामाजिक द्वन्द्वलाई क्याल्पा र सालापस्कोको परिवारको द्वन्द्व मार्फत बेजोड रूपमा पस्किइएको छ र एउटा बस्तीको विघटनमा त्यसको भूमिकालाई दर्साइएको छ । यो नै उपन्यासको मूल कथानक हो जुन अति सुन्दर तरिकाले स्थापित छ । यहाँनेर चर्चा गरिनुपर्ने एउटा पक्ष छ; त्यो हो रैथाने परम्पराको अन्त्यमा औपनिवेशिक शक्तिको हात ।

संसारभर नै रैथाने परम्परा र पद्धतिको अवसान औपनिवेशिकताको प्रवेशसँगै भएको छ । त्यो औपनिवेशिकता कुन रूपमा कसरी छिर्छ, त्यो समाजपिच्छे फरक हुनसक्छ तर त्यसले ल्याउने नियति सबै समाजमा एउटै हुन्छ- समाजको विखण्डन र विनाश ।

उपन्यासमा पनि अलिदेव नामको पात्र र उसकी आमा कुचिरीलाई कोलोनियल एलेमेन्टका रूपमा बुझ्न सकिन्छ किनभने यी दुवै जना ‘नेपाल’ बाट आएका हुन् अर्थात् शक्तिशाली ठाउँबाट आएका हुन् । उपन्यासमा अलिदेवले आफूसँग बोकेर ल्याएको अस्त्र छ भाषा । उसले क्व्होलाका रैथाने अर्थात् साँक्ले नामको पात्रलाई नयाँ भाषा सिकाउँछ । यसले कोलोनियल शक्तिले भाषामार्फत गर्ने सांस्कृतिक आक्रमणको पक्षलाई उजागर गर्छ ।

पछि गएर जब त्यही अलिदेव राजा हुन्छ क्व्होलामा विपत् शुरु हुन्छ । अनेक प्राकृतिक विपत्तिको कारण क्व्होलाको राज्य नै विनाश पुग्छ । यहाँनेर लेखकले प्राकृतिक विपत्‌को विम्ब प्रयोग गरी औपनिवेशिक शक्तिको प्रवेशसँगै रैथाने समाज विघटनमा पुग्छ भनी देखाउन खोजेको प्रतीत हुन्छ । क्व्होलाको समाज विघटन भएपछि बनेको नयाँ राज्यको राजा साँक्ले हुनुले औपनिवेशिक शक्तिबाट दीक्षित पात्रले सत्ताको पुनःप्राप्त गर्ने ट्रेन्डलाई पनि स्थापित गरेको छ ।

यसरी गुरुङको उपन्यासले रैथाने ज्ञान प्रणालीलाई आफूमा समाहित गरेको छ र उक्त प्रणालीको विघटनमा औपनिवेशिक शक्तिको हातलाई पनि छर्लङ्ग बनाएको छ । त्यस कारण मेरा लागि यो अब्बल उपन्यास सावित भएको छ ।

यसका अतिरिक्त उपन्यासको सुरुआती प्रवेशकथा अलिक लामो भएको भान पाठकलाई हुन सक्छ । किताबका पात्रको नामले पनि गैरगुरुङ भ्रू व्हाल्पा जस्ता पात्र स्थापित भएका छन् । पात्रको सुन्दर स्थापनाकै कारण पनि यो नेपाली आख्यान जगतको एक महत्त्वपूर्ण कृति हो । पाठकलाई अलमल्याउन सक्छ । पात्रको सङ्ख्याले पनि कहींकतै डिस्कनेक्टेड बनाउन सक्छ यद्यपि उपन्यासमा साँला पस्को, उर्व्या, अलिदेव र यो आख्यानका लागि गुरुङलाई हामी पाठकले धन्यवाद भन्नुपर्छ ।

र्‍यान्डम रिडर्स सोसाइटीको ११८औं शृङ्खलामा उपन्यासकार तीर्थ गुरुङको उपन्यास हिउँको गीतमाथि युवा साहित्यकार त्रिवेणीद्वारा प्रस्तुत अवधारणापत्र ।