चुच्चे नक्सामा बस्ने मान्छेहरूका हालखबर

दार्चुला ओझेलमा छ, किनभने यो मानचित्रमा मात्रै सीमित छ। सडक छैन, राम्रो अस्पताल छैन, राम्ररी पढ्न मिल्ने विद्यालय छैन। सरकारी घोषणापत्रहरू आउँछन्, योजना आउँछन्, तर साक्षात्कार हुँदैनन् ।

जिन्दगीको दौडधुप र यो व्यस्त शहरको कोलाहलबाट केही समय अलग भएर शान्त र पवित्र प्रकृतिको काखमा रमाउने धोकोले केही समय अघि मलाई सुदूर उत्तरपश्चिम नेपालतर्फ तानेको थियो ।

नेपालको नक्शामा चुच्चेनक्शा थपियो तर, त्यो चुच्चेनक्शा थपिएको ठाउँतिर के छ ? त्यस वरपरका मानिसहरूको जीवन कस्तो छ ? बुझ्न सबैभन्दा पुछारमा रहेको जिल्ला दार्चुला पुग्ने उत्सुकताले डोर्‍याएको थियो ।

अपि गाउँपालिकाको आमन्त्रणमा १२ जना लेखक, कवि र पत्रकारको टोली काठमाडौंबाट धनगढी उडेको थियो। कैलालीको अत्तरियाबाट गाडी चढेपछि डोटी, डडेलधुराको उग्रतारा मन्दिरहुँदै बैतडीको गोकुलेश्वर पुगिन्छ ।

त्यहाँ वास बसेर भोलिपल्ट बिहानै तीन घण्टा गाडी चढेर मकरीगाड पुगिन्छ । त्यहाँबाट शुरु भएको ट्रेक मकरीकोट, नौपाटा, धनबोहोरा, पादु, लिथि, घुसा, नाली, आरुखोड, सिती, खायकोट, छिरछिरे, सिमार, दमोल, धौलीओडार हुँदै पाँचौं दिनमा अपि बेसक्याम्प पुगिन्छ ।

झण्डै चार हजार मिटरको उचाइमा रहेको अपि बेसक्याम्प एउटा एअरपोर्ट नै बनाउन मिल्ने फराकिलो पाटनमा फैलिएको छ । बिहानै सूर्योदयको रक्तिम रङ अपि हिमालको सेतो चुलीमा परेको देख्दा मन निकै हर्षित हुन्छ । जहाँबाट अपि नाम्पा, साइपाल, बबइ र आसपासका थुप्रै हिमालहरू स्पष्ट देखिन्छन् ।

यहाँको मौनता, चिसो हावा, अनि आकाशको छाती चिरेर ठडिएका हिमचुचुराले आत्मालाई नै स्पर्श गर्छन् । फराकिलो घाँसे मैदान, छेउमै बगिरहेको चमेलिया नदीको मुहान र वरिपरि आँखा नै तिरमिर पार्ने हिमाली शृङ्खला देख्दा स्वर्गै अनुभव हुन्छ । लाग्छ हावा मौन र हिमाल बोलिरहेको छ ।

अद्भुत सौन्दर्य बोकेको अपि हिमालको सेरोफेरो- नेपालको सुदूरपश्चिमको एउटा दुर्गम जिल्ला दार्चुलामा छ । देशको नक्शाको कुनामा थन्किए झैं लाग्ने दार्चुला । राज्यको चासोको परिधिभित्र कहिल्यै नपरेको जस्तो अनुभूत हुन्छ ।

यहाँको भूगोल, यहाँका मान्छे, यहाँको जीवनशैली अलिकति कठिन र अज्ञात जस्ता लाग्छन् । लाग्छ, राजधानी काठमाडौंको भुइँचालोले पनि यताको पहाड हल्लाउँदैन जस्तो, नीति र विकासका कुरा त कहिल्यै पुग्दै पुग्दैनन् जस्तो ।

यहाँका कथा नदीले लेखेका छन् जो सीमा बनेर निरन्तर बगिरहेका छन्। झरना र पहाडहरूले लेखेका छन् जसले कहिल्यै मान्छेका हृदय भाँड्न जान्दैनन् । उता भारतको धार्चुला र यता नेपालको दार्चुला- एकै जस्ता अनुहार भएका मानिसहरू, उस्तै भाषा, उस्तै पहिरन, उस्तै सपना । तर महाकालीले छुट्याएको छ- विकास कसको ? अवसर कसको ? अधिकार कसको ?

दार्चुला ओझेलमा छ, किनभने यो मानचित्रमा मात्रै सीमित छ । सडक छैन, राम्रो अस्पताल छैन, राम्ररी पढ्न मिल्ने विद्यालय छैन । सरकारी घोषणापत्रहरू आउँछन्, योजना आउँछन्, तर साक्षात्कार हुँदैनन् । यहाँका बालबालिकालाई लामो उकालो चढ्दै कक्षाकोठासम्म पुग्नै कठिन छ । ज्यानको जोखिम लिएर पुल र तुइनमा झुण्डिएर नदी तर्नुपर्छ । ती पुल र तुइनहरू कहिले हावाले लहराउँछन्, कहिले राज्यको बेवास्ताले चुँडिन्छन् ।

दार्चुला ओझेलमा मात्र छैन, ऊ धैर्यमा पनि छ । यहाँका मानिसहरू ओइलिएका छैनन् कर्मशील छन् । कति कुरामा स्वावलम्बी पनि छन् । आफूलाई आवश्यक पर्ने सबै कुरा उनीहरूले त्यहीं उत्पादन गर्न सिकेका छन् । तर त्यो पर्याप्त छैन । उनीहरू सीमापारि भारत गएर मजदूरी गर्छन्, फेरि फर्केर आफ्नो माटोमा माटो फेर्छन् । उनीहरूको देशप्रेम भाषण होइन, निस्तेज हात र चिरिएका खुट्टामा लुकेका सत्य हुन् ।

आठ दिनको अपि हिमाल बेसक्याम्प यात्रा मेरो लागि केवल हिंडाइ मात्र थिएन; ती जिन्दगीहरूसँगको साक्षात्कार पनि थियो जो दूरदराजमा आफ्नै पौरखले जीवन धानिरहेका थिए। जसको पहुँच राजधानीसम्म आइपुग्न निकै पहराहरू छिचोल्नुपर्ने हुन्छ।

स्पष्ट देखिन्छ- राज्यको उपस्थिति त्यहाँ न्यून छ । सडक खन्न बल्ल शुरु गरिएको छ । प्राकृतिक सौन्दर्यले मुग्ध त भइन्छ तर राज्य आफ्नै ठाउँमा हराएको अनुभव हुन्छ । देशको मानचित्रमा चुच्चे नक्शा त थपिएको छ तर त्यसको आसपास बस्ने देशवासीको जनजीवनको नक्शा अझै कोरिएको छैन । त्यहाँ राज्यको उपस्थिति कति छ ? सुविधाहरू के–के छन् । सीमामा हुने छिमेकीको थिचोमिचो के हो ? जस्ता कुरामा राज्य मौन छ ।

सांस्कृतिक, प्राकृतिक र धार्मिक दृष्टिले अत्यन्त धनी छ दार्चुला । त्यहाँका हिमालहरू यस क्षेत्रका गौरव मात्र होइन, पवित्र सभ्यता पनि हुन्; जहाँ देवत्व, दिव्यता र दुर्गमता एकैसाथ अनुभूत गर्न सकिन्छ ।

दार्चुलामा गरिबी छ । त्यहाँ मानिसले पहरासँग खेल्नुपर्छ । हिउँसँग बाँच्नुपर्छ, भोकसँग लड्नुपर्छ, र पहाड चढ्दै जीवन काट्नुपर्छ । यो त्यहाँका मानिसहरूको उकालो जस्तै सत्य हो । जहाँ रोजगारी छैन, बाटो छैन, बजार छैन ।

परबाट देखिने आँखाले यति कुरा देख्छ । तर त्यहाँको भीर, पाखा र जङ्गलमा थुप्रै वन्यजन्तु र अमूल्य जडीबुटीहरू छन् । पाँचऔंले, सतुवा, पारसपीपल, सुगन्धवल्लरी जटामसी जस्ता जडीबुटीको ठूलो स्रोत छ ।

पश्चिम उत्तरी पहाडलाई जीवन दिइरहेका स्थानीय क्षेत्री, ठकुरी, लिङ्गवाल, व्यासी रुंग, भोटिया, चाँरुग, तिंकर लगायत समुदायहरूका लागि दार्चुलाका हिमालहरू कुनै सामान्य हिमशृङ्खला मात्रै होइनन्, यी त आस्थाका धरोहर हुन् । सभ्यताको केन्द्र पनि हो ।

यति नजिकबाट यी हिमाललाई हेर्दै गर्दा म आफैंभित्रको सन्नाटालाई सुन्न थाल्छु । लाग्छ प्रकृति कति विशाल र हामी कति साना ! यहाँ कुनै प्रविधिको झन्झट छैन, न त मोबाइलको सिग्नल छ । तर जुन शान्ति यहाँ छ, त्यो आधुनिक संसारले कहिल्यै दिन नसक्ने छ ।

मध्य जेठको गर्मीमा त्यहाँ पुग्दै गर्दा बारीमा जौ र गहुँ पाकेका छन् । आलुखेतीका लामा–लामा पाटाहरूमा स्थानीयले काम गर्दै छन् । आलचा बोटभरि लटरम्म देखिन्छ । गहुँ, जौ, मकै, कोदो, फापर, कागुनो, मार्सी, आलु, सिमी राम्रै उत्पादन हुने रहेछ दार्चुलामा ।

भौगोलिक विकटतासँगै त्यहाँका मानिसले सामना गर्नुपरेका अनेक दुःख, कष्ट र त्यसका बाबजुद एकनासले चलेको जिन्दगीको यात्रा आफैंमा शान्त लाग्छन् । ती सबै दृश्यको सौन्दर्यले पनि छोप्न नसक्ने अर्को सौन्दर्य हो यार्सागुम्बाको सौन्दर्य ।

त्यहाँ हिउँले कठोरता मात्रै खेल्दैन, मौनताले कथा मात्रै सुनाउँदैन; त्यहाँको चिसो र तातोको ओसमा उम्रन्छ एक अद्भुत जीव–वनस्पति यार्सागुम्बा । यो प्रकृतिको एक रहस्यमय उपहार हो, जसले त्यहाँको स्थानीय जीवनलाई नै उज्यालो पारेको छ । र विदेशी औषधि बजारको ध्यान तानिरहेको छ । यार्साले त्यहाँको जीवन मात्रै धानेको छैन; सिंगो विकटतालाई नै गतिशील बनाएको छ ।

जब वैशाख लाग्छ, गाउँका हरेक मान्छे हिमाल चढ्न हिंड्छन् । बाटोभरि देखिन्छन् नाबालक छोराछोरीलाई फेदीतिरै छाडेर चार हजार मिटर उचाइमा किडा (यार्सा) टिप्न जाँदै गरेका बाबु–आमा। स्कूल बन्द गरेर पहाड उक्लँदै गरेका विद्यार्थी । हामी पुग्दा अपि गाउँपालिकाका प्रायः घरहरू सुनसान थिए । किनकि गाउँलेहरू प्रायः सबै बेसक्याम्पतिरै थिए । सिजनमा यार्सा नटिपे वर्षभरि गरिबीको कोर्रा खानुपर्ने बाध्यता उनीहरूसँगै थियो ।

यार्सा यहाँको अस्तित्व हो । समाज विकासको मुख्य धरोहर हो। त्यहाँका मानिसलाई गाउँमै बाँधेर राख्ने बलियो अस्त्र पनि हो। एउटा सानो जीव–वनस्पतिले दार्चुलाको पीडाभित्र एक प्रकारको उज्यालो छरिदिएको छ।

जेठ-असार यार्साको मौसम रहेछ । यतिबेला हिमालको फेदभरि देखिन्छन् मानिसहरू । भीर चढ्दै, टाउको झुकाउँदै हिमाली सुन खोज्न अहोरात्र खटिरहेका छन् । नखटुन् पनि कसरी ! यही यार्सा त हो रोजगारी भने पनि जागिर भने पनि । यसैले वर्षभरिको छाक जुटाउँछ, छोराछोरीको पढाइ खर्च चलाउँछ अनि कहिलेकाहीं टिनको छानो हालिन्छ ।

यार्साको यति धेरै खोजी, मोह र बखान सुनिसकेपछि मलाई जान्न मन लाग्यो आखिर के हो यार्सा ? मैले यसको वास्तविक उपयोगिता के हो भनेर अपि गाउँपालिका अध्यक्ष भक्तसिंह ठेकेरे बोहोरालाई सोधेकी थिएँ ।

‘यसको खास उपयोगिता त मलाई पनि थाह छैन । यो खाएर यही हुन्छ भन्ने अनुभव न मैले गर्न सकेको छु न यार्सा टिप्ने कसैले अनुभव गरेको बताउँछन् । महँगो मूल्यमा बिक्री हुन्छ । शक्तिबर्द्धक किरो भनेर विदेशीहरूले खोजी–खोजी लैजान्छन् । यही हाम्रो लागि काफी छ ।’

उनको जवाफ सुन्दा यार्सा टिप्नेहरू जस्तै राज्य पनि अन्जानै छ कि भन्ने भान हुन्छ । खासमा यसको उपयोगिता कति छ ? विदेशीहरूले किन यसलाई खोजी–खोजी महँगो मूल्य तिरेर लैजान्छन् ? यसको वैज्ञानिक प्रयोग के हो ? यसबाट हामीले के–कस्ता औषधीय गुण प्राप्त गर्दछौं ? र यसलाई राज्यले नै संकलन गरेर विभिन्न प्रसाधन बनाएर बेच्न किन सक्दैन ? यी विषयमा न राज्यले धारणा बनाएको देखिन्छ न संकलन कर्ताको सोच पुगेको छ ।

काठमाडौं आएपछि मैले यार्सागुम्बा बारे केही अध्ययन गरें । जसको वैज्ञानिक नामः ओफियोकोर्डिसेप्स साइनेंसिस रहेछ । यसलाई मानिसहरू ‘हिमाली सुन’ पनि भन्ने रहेछन् ।

नेपाल, भारत, भुटान र तिब्बतका उच्च हिमाली भेगमा पाइने यो अनौठो जैविक उत्पादनको यार्सागुम्बा नाम तिब्बती भाषाबाट आएको रहेछ जसको अर्थ गर्मीमा बोट र जाडोमा किरा भन्ने हुँदोरहेछ ।

यार्सागुम्बालाई प्राचीन समयदेखि नै आयुर्वेद, युनानी र चिनियाँ चिकित्सा प्रणालीले जीवन शक्ति बढाउने औषधिको रूपमा प्रयोग गर्दै आएको देखिन्छ ।

यो एक प्रकारको प्राकृतिक एन्टिबायोटिकका रूपमा प्रचलित रहेछ । जसले शरीरको प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने, थकान कम गर्ने, ऊर्जा बढाउने, यौनशक्तिवर्धक (एफ्रोडिजियाक) को रूपमा दम, क्यान्सर, मधुमेह, रक्तचाप लगायत विभिन्न रोगमा प्रयोग हुने भनिएको छ ।

यसरी हेर्दा यार्साको उपयोगिता अपार देखिन्छ तर यसको दिगोपनबारे राज्य मौन छ । यहाँ न अनुसन्धान केन्द्र छ, न वैज्ञानिक व्यवस्थापन । न थाहा छ कसैलाई यसको वास्तविक उपयोगिता ।

यार्सागुम्बा उच्च हिमाली भेगको त्यस्तो झ्याल हो, जहाँबाट एउटा सुदूरको नयाँ बिहान देख्न सकिन्छ। तर त्यो झ्याल अझै टेकोमा अडिएको छ। रअ मेटरियल र धुल्यानहरूमा सीमित बसेको छ । यदि हामीले वैज्ञानिक योजना, स्थानीय सहभागिता र दिगोपन नअपनाएमा त्यो झ्याल भत्किन सक्छ । यार्सा सुन हो, त्यो सुनको तौल बोकेको काँध सधैं झुकिरहेको छ । त्यो झुकेको काँधलाई उठाउने काम राज्यले गर्न सकेको छैन ।

यार्सागुम्बा लगायत हिमालमा भेटिने विभिन्न जडीबुटीहरू केवल एक जडीबुटी होइनन्; यी स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र, संस्कार र जीवनशैलीको सम्पूर्ण संयोजन हुन् । यसको दिगो उपयोग र संरक्षणको सन्तुलन मिलाउनु अहिलेको आवश्यकता देखिन्छ । यसरी नै ध्यान नदिए यार्सा लगायत जडीबुटी हिमाली सुनबाट आकाशको जून बनिरहने छन् । र हामीले परैबाट हेर्न मात्रै विवश हुनेछौं ।

यार्सा लगायत जडीबुटीलाई वैज्ञानिक ढंगले व्यवस्थापन गर्न सकियो भने स्थानीय युवाहरूको रोजगारी यहीं सिर्जना गर्न सकिन्छ। सुरक्षित संकलन र उचित व्यवस्थापनमा राज्यले नै ध्यानदिने हो भने यार्सागुम्बा लगायत हिमाली जडीबुटी राष्ट्रिय सम्पत्तिको ठूलो स्रोत बन्ने थिए ।

जापान, कोरिया, अमेरिका र युरोपमा यार्साबाट बनेका इनर्जी ड्रिंक, सप्लिमेन्ट, हर्बल क्याप्सुल निकै लोकफ्रिय छन् ।

एन्टी–एजिङ, इम्युन् बुस्टिङ, स्ट्यामिना एन्हान्सिङ र सेक्सुअल हेल्थ इम्प्रुभ्मेन्ट जस्ता विषयमा यसको माग ऊच्च रहेछ । औषधि कम्पनीहरू यार्सालाई नेचुरल एडाप्टोजन मान्छन् । नेपालमा पाइने यार्सा विदेशी बजारमा ब्रान्डका नामले बिक्दा रहेछन् तर नेपालले यसको पेटेन्ट वा लाभको हिस्सा पाएको छ कि छैन ?

यार्साको बायोजेनेटिक सम्पत्तिको पेटेन्ट अधिकार सुरक्षित गर्नेतर्फ राज्यको कदम कमजोर भएको हो कि ? यार्साको प्रभावशाली गुणबारे अध्ययन विश्वभर भइरहे पनि नेपालभित्र दीर्घकालीन अनुसन्धान न्यून देखिन्छ । विदेशीहरू सस्तोमा निर्यात गर्छन् र महँगोमा ब्रान्ड बनाएर बेच्छन् ।

विश्वस्तरीय वैज्ञानिक अनुसन्धानमा लगानी गर्न राज्यले कसको मुख ताकिरहेको हो ? विश्वस्तरीय प्रयोगशाला, परीक्षण प्रमाणपत्र र बायोपेटेन्ट हासिल गर्ने प्रक्रिया अगाडि बढाउने; स्थानीय समुदायसँग सहकार्यमा आधारित संरक्षण र पुनः उत्पादन कार्यक्रम ल्याउने; यार्सा लगायत जडीबुटी प्रोसेसिङ उद्योग स्थापना गरेर अर्ग्यानिक प्रोडक्ट उत्पादन गरी नेपाली ब्रान्ड बनाउने र विदेशी बजारमा पुर्‍याउने हो भने यार्सागुम्बा नेपालका लागि केवल एउटा जडीबुटी होइन, यो हिमालको गर्भमा लुकेको सुन नै सावित हुनेछ जसले सिंगो गाउँ, सिंगो अर्थतन्त्र र नेपाली अस्मितालाई नै त्यसमा अड्याउने क्षमता राख्न सक्छ ।