‘रिक्सालाई धान्न गाह्रो भो, अटो र रिक्साको रुट तोकिदिए हुन्थ्यो’

१६ माघ, जनकपुरधाम । कठ्याङ्‍ग्रिँदो चिसोले पछिल्लो समय तराई-मधेशको जनजीवन कष्टकर छ । हुस्सुले छपक्कै छोप्ने हुँदा यहाँको जनजीवन त्यति सहज छैन । विशेष गरेर बिहानीको समय चिसोले थप कष्टकर बनाइदिन्छ । आइतबार बिहान साढे ७ बजेतिर वीरगञ्जको जनजीवन माथि भनेजस्तै असहज थियो । हुस्सुले छपक्कै ढाक्दा सडकमा आउजाउ गर्न पनि समस्या थियो । सडकमा हिँड्डुल गर्नेहरूको वस्त्र शीतलहरले छपक्कै भिजेको देख्न सकिन्थ्यो । बाक्ला लुगा लगाएर पनि कतिपय मान्छे जाडो छल्न घण्टाघर छेउको प्रहरीबिट अगाडि आगो ताप्दै थिए ।

तर, ५२ वर्षीय सुकदेव बैठालाई भने यो जाडोको कुनै प्रवाह थिएन । उनी साइकल रिक्साको पाइडल खियाउँदै यताउति नजर डुलाउँदै थिए । सडक वरपर यात्रु खोज्न उनी ब्यस्त थिए । खुट्टामा पुराना चप्पल, टाउको र कान ढाक्ने गरी गम्छा बेरेका उनी पुरानो स्वीटरको भरमा यो जाडो कटाइरहेका छन् । उनलाई यो जाडोभन्दा पनि रिक्सा चलाएर हुने आम्दानीबाट जीवनगुजाराको चिन्ता बढी छ ।

‘यात्रु खोजे जातबानी सन । इ जार से बेसी पेटके चिन्ता बा,’ उनले भने ‘दिन प्रतिदिन थपिँदै गएको ई-रिक्साको संख्याले हाम्रो कमाइ मर्दै गएको छ ।’

उनका अनुसार दिनभर रिक्सा चलाउँदा दैनिक दुई सयदेखि पाँच सय रुपैयाँ मात्र आम्दानी हुन्छ । त्यसमध्ये डेढ सय रुपैयाँ त रिक्सा साहुलाई नै तिर्नुपर्छ । बाँकी बचेको पैसाले परिवारको जीवनगुजारा चलाउनु पर्छ । ३५ वर्षदेखि वीरगञ्जको सडकमा रिक्सा चलाउने सुकदेवलाई केहीवर्ष यता जीवन धान्न धौधौ परेको छ ।

रिक्सामा यात्रीलाई गन्तव्यसम्म पुर्‍याउने सुक्देवको रातिको गन्तव्य साहुको ग्यारेज हो । वीरगञ्जमा न त उनको आफ्नो घर छ, न त कोठा भाडा लिन सकेका छन् ।

रौतहटको गौर नगरपालिका–२, देवी पर्साका सकुदेव रिक्सा चलाएर पाँच जनाको परिवार चलाइरहेका छन् । उनको परिवारमा दुई छोरा विकास र राजेश, एक छोरी र श्रीमती छन् । रिक्सा चलाएरै पालनपोषण गरी तीन सन्तान हुर्काएका उनलाई अब एकलै घरचलाउन मुस्किल परेको छ ।

‘दुई छोरा गाउँघरमा मजदुरी गरेपछि घर चलिरहेको छ । नत्र यो रिक्सालाई धान्न गाह्रो छ,’ सकुदेव भन्छन् ।

केही वर्षअघिसम्म यही रिक्सा चलाएर दिनको दुई हजार रुपैयाँसम्म कमाएको अनुभव छ सुकदेवसँग । तर, अटो रिक्सा थपिँदैजाँदा यत्रु रिक्सामा चढ्न हिचकिचाउँछन् ।

‘मान्छे सौखिन भए । रिक्सामा चढ्न संकोच मन्छन् । केही यात्री मात्र हाम्रोमा चढ्छन् । हामीलाई यात्री खोज्नु पर्छ । नत्र दुई चारसय कमाइ पनि हुन्न,’ उनी भन्छन् । अटो रिक्सा साथीहरूले किने पनि आफ्नो त्यो हैसियत नभएको सुकदेवको भनाइ छ ।

सुकदेव जस्तै ४८ वर्षीय सुमन गुरुङ घण्टाघरतिरबाटै पाइडल खियाउँदै यात्रु खोज्न उत्तर तर्फ लम्किँदै थिए । पछिल्ला समय रिक्सामा यात्रु नपाएपछि उनी मारमा परेका छन् । एक पेट कसरी खाने भन्ने चिन्ताले राम्ररी निदाउन नपाएका उनलाई बिहानको जाडो र हुस्सुले छेक्दैन । ‘म यात्रु खोज्न जाँदै छु । हजुर अलि हतार छ । नत्र यात्रु पाइँदैन, कमाइ भएन भने के खाने ?,’ हामीसँग कुरा गर्दै सुमनले सुनाए ।

धेरै साथीहरूले जेनतेन अटो रिक्सा किने । तर, उनले ४४ हजार ऋण लिँदा साहुकोमा राखेको सुनको औँठी बन्धकी छुटाउन सकेका छैनन् । उनको परिवारमा चार छोरासहित ६ जना छन् । ‘छोराहरू उतै इलम गरेर खान्छन् । रिक्सा चढ्ने यात्रु नपाउँदा मलाई नै लाउन खान गाह्रो पर्छ,’ सुमनले भने ।

सुमन पनि ग्यारेजमा सुत्ने गर्छन् । उनले त्यही खाना पकाएर खान्छन् । सानो ग्यास सिलिन्डर उनको रिक्सामा थियो । चोरी हुन्छ भन्ने डरले उनी त्यो सिलिन्डर रिक्सामै लिएर हिँड्छन् ।

सुमनले २० वर्षजति ट्रक चलाएका थिए । सडकमा ट्रक गुडाउन समस्या भएपछि १० वर्षदेखि वीरगञ्जमा रिक्सा चलाइरहेको उनको भनाइ छ ।

‘पहिला त राम्रै कमाइ हुन्थ्यो । अटो रिक्साले हाम्रो बजार खायो । सरकारले पनि हेर्दैन । अटो र रिक्साको रुट निर्धारण गरे हुन्थ्यो । सरकारले हामी गरिबलाई चिन्दैन,’ उनले पीडा पोखे ।

रौतहटकै गौर नगरपालिका-२ का ४५ वर्षीय ओपिन्दर पासवानलाई पछिल्लो समय रिक्सा चलाएर परिवार धान्न हम्मेहम्मे पर्छ । उनको ६ जनाको परिवार छ । गल्लीगल्लीमा अटो रिक्सा थपिँदै जाँदा रिक्सा चलाउनेहरूको पेसा संकटमा परेको उनको गुनासो छ ।

‘गल्लीगल्लीमे अटो घुमाबतबा । हमरा लोकके लेल कोनो रुट निर्धारण करत त अच्छा होइत । से त सरकार करत ना । गरिब से सरकारके कोन मतलब बा,’ उनी गुनासो गर्छन् ।

निजगढ नगरपालिका-८ का ५५ वर्षीय केदार पोखरेललाई पनि पेसा संकटमा परेको आभाष भइरहेको छ । २२ वर्षदेखि रिक्सा चलाएर गुजारा गरिरहेका पोखरेलाई अब कसरी जीवन धान्ने भन्ने चिन्ताले पिरोलिरहन्छ । ‘कमाइ नहुँदा परिवार चलाउन गाह्रो भएको छ । सरकारले वीरगञ्जमा कुनै रुट निर्धारण गरिदिए हामीलाई सहज हुन्थ्यो । नत्र विस्तारै हामी पनि विस्थापित हुन्छौ । अटो रिक्सा किन्ने हैसित छैन ।’

सुकदेव, सुमन, ओपिन्दर र केदार उदाहरणीय पात्र मात्रै हुन् । उनीहरू जस्ता पाँच सयभन्दा बढी रिक्सा चालक समस्यामा छन् । अटो रिक्सा चढ्न यात्रु तँछाडमछाड गरिरहेका बेला रिक्सावाला मुख ताकेर बस्नु परेको दृश्य वीरगञ्ज बजारमा लहरै देख्न सकिन्छ ।

वीरगञ्ज महानगरपालिकाभित्र अहिले कति अटो रिक्सा र रिक्सा छ भन्ने तथ्यांक महानगरपालिका कार्यालयसँग छैन । सडक तथा यातायात व्यवस्था शाखामा २०७६ देखि हालसम्म ६५० ई-रिक्सा दर्ता रहेको शाखा प्रमुख विजयकुमार गुप्ताले जानकारी दिए । यद्यपि बजारमा ई-रिक्सा २ हजार ५ सयभन्दा बढी सञ्चालनमा रहेको उनको अनुमान छ । रिक्साको तथ्यांक नै महानगरमा छैन । यद्यपि ५ सय जति रिक्सा रहेको अनुमान महानगरको छ ।

नागरिक समाजका अगुवा बाबुराम कौशिकका अनुसार कुनै बेला वीरगञ्जमा १० हजार बढी रिक्सा थियो । उनीहरू रिक्सा चलाएर परिवार पाल्थे । तर, आधुनिकतासँगै अटो रिक्सा थपिँदैजाँदा रिक्सा विस्थापित हुँदै गएको कौशिकको भनाइ छ ।

‘कतिपयले ऋण काढेर जेनतेन अटो रिक्सा किनेर चलाइरहेका छन् । किन भने रिक्सा चलाउनेहरू अत्यन्त विपन्न परिवारका हुन्छन् । उनीहरूको रातिको गन्तव्य ग्यारेज र सडकपेटी हुन्छ । यसरी दुःख गरी रात बिताउँछन् । तीन तहका सरकारले उनीहरूको व्यवस्थापनमा ध्यान दिएका छैनन्,’ कौशिक भन्छन् ।

कौशिकका अनुसार सरोकार पक्षले रिक्सा चलाएर गुजारा गर्ने व्यक्तिहरूको पेसाको सुरक्षाका लागि रुट निर्धारण लगायत अन्य व्यवस्थापन गर्नु आवश्यक छ ।