भोक लागेपछि खानु उचित कि भोक लाग्नुअघि ?

पाचन प्रणाली मानव शरीरको एक जटिल र महत्त्वपूर्ण प्रणाली हो, जसले खानालाई ऊर्जामा परिणत गर्ने, पोषक तत्त्वहरू अवशोषित गर्ने काम गर्छ । साथै बाँकी रहेको विकारयुक्त पदार्थ बाहिर निकाल्ने काम गर्छ ।

पाचन प्रक्रियाको प्रभावकारिता हाम्रो खानपानको समय, बानी र शारीरिक अवस्थासँग जोडिएको हुन्छ । यस्तोमा भोक लागेपछि खानु उचित हो कि भोक लाग्नुअघि नै खानु राम्रो हो ? भन्ने प्रश्न उठ्छ । यो प्रश्नको जवाफ पाचन विज्ञान, शरीरको मेटाबोलिज्म र हाम्रो जीवनशैलीसँग सम्बन्धित हुन्छ ।

पाचन प्रणालीको आधारभूत विज्ञान

पाचन प्रणाली मुखबाट सुरु भएर मलद्वारसम्म समेटिन्छ । खाना मुखमा चपाएर पाचनको पहिलो चरण सुरु हुन्छ, जहाँ र्‍यालमा रहेको एमाइलेज इन्जाइमले कार्बोहाइड्रेटलाई टुक्र्याउँन थाल्छ । त्यसपछि खाना अन्न नली हुँदै पेटमा पुग्छ । पेटमा ग्यास्ट्रिक जुस र पेप्सिन जस्ता इन्जाइमले प्रोटिनलाई तोड्छन् ।

सानो आन्द्रामा पुगेपछि प्यान्क्रियाज र पित्ताशयबाट निस्कने इन्जाइमले कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन र फ्याटलाई थप टुक्र्याउँछन् र पोषक तत्त्वहरू रगतमा अवशोषित हुन्छन् । ठूलो आन्द्राले पानी अवशोषित गर्छ र बाँकी फोहोर मलद्वारबाट बाहिर निस्किन्छ ।

यो प्रक्रिया सुचारु रूपमा चल्नका लागि शरीरको भोक र तृप्तिको संकेत महत्त्वपूर्ण हुन्छ । भोक लाग्नु भनेको शरीरले ऊर्जा र पोषक तत्त्वको आवश्यकता महसुस गर्नु हो । यो प्रक्रियामा हर्मोनहरू जस्तै ‘घ्रेलिन’ भोक जगाउने हर्मोन र लेप्टिन (तृप्ति संकेत दिने हर्मोन) को ठूलो भूमिका हुन्छ ।

भोक लागेपछि खानुको फाइदा र बेफाइदा

फाइदा

भोक लाग्नु भनेको शरीरलाई ऊर्जा र पोषक तत्त्वको आवश्यकता भएको संकेत हो । २०१९ मा ‘जर्नल अफ क्लिनिकल एन्डोक्राइनोलजी एण्ड मेटाबोलिज्म’ मा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार भोक लागेपछि खानाले शरीरको पाचन प्रक्रिया स्वाभाविक रूपमा सन्तुलित हुन्छ । घ्रेलिन हर्मोनले पाचन प्रणालीलाई सक्रिय बनाउँछ, जसले खानालाई राम्रोसँग पचाउन मद्दत गर्छ ।

भोक लागेपछि खानाले हामीलाई आफ्नो शरीरको आवश्यकता अनुसार खान प्रेरित गर्छ । २०२१ मा ‘एपिटाइ जर्नल’मा प्रकाशित एक रिसर्चले देखाउँछ, भोक लागेपछि व्यक्तिहरूले आफूलाई आवश्यक पर्ने मात्रामा खाना खान्छन्, जसले अति खानेको सम्भावनालाई कम गर्छ ।

भोक लाग्दा पेटमा ग्यास्ट्रिक जुसको उत्पादन बढ्छ, जसले खानालाई पचाउन सजिलो बनाउँछ । २०१८ मा ‘अमेरिकन जर्नल अफ फिजियोलोजी’मा प्रकाशित एक अध्ययनको निचोड छ, भोक लागेपछि खानाले पेटको अम्लता र एन्जाइमको स्तर सन्तुलित हुन्छ, जसले पाचन प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउँछ ।

बेफाइदा

यदि भोक धेरै समयसम्म रह्यो भने रगतमा चिनीको स्तर (ब्लड सुगर लेभल) कम हुन्छ, जसले चक्कर लाग्ने, थकान र चिडचिडापन निम्त्याउन सक्छ । २०२० मा ‘डाइबेटिक केयर’मा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार लामो समयसम्म भोकै बस्दा शरीरमा स्ट्रेस हर्मोन (जस्तै कोर्टिसोल) को स्तर बढ्छ, जसले पाचन प्रक्रियामा नकारात्मक असर पार्छ ।

धेरै भोक लागेपछि खानाले कहिलेकाहीँ अति खाने सम्भावना पनि बढाउँछ । २०१९ मा ‘ओबिसिटी रिभ्यू’मा प्रकाशित एक अध्ययनका अनुसार अत्याधिक भोक लागेपछि व्यक्तिहरूले अनियन्त्रित रूपमा खाना खान्छन्, जसले पाचन प्रणालीमा बोझ पर्छ र मोटोपनको जोखिम बढाउँछ ।

भोक लाग्नुअघि खानुको फाइदा र बेफाइदा

फाइदा

भोक लाग्नुअघि खानाले रगतमा चिनीको स्तर स्थिर रहन्छ । जसले ऊर्जाको स्तरलाई सन्तुलित राख्छ । २०२२ मा ‘न्युर्टिसन रिभ्यू’मा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार नियमित समयमा थोरै–थोरै मात्रामा खानाले इन्सुलिन संवेदनशीलता (इन्सुलिन सेन्सिटिभिटी) सुधार हुन्छ । जुन मधुमेह रोगीहरूका लागि फाइदाजनक हुन्छ ।

भोक लाग्नुअघि खानाले शरीरको पाचन प्रक्रिया स्थिर रहन्छ । २०१७ मा ‘जर्नल अफ न्यूट्रिशनल बायोकेमिस्ट्री’मा प्रकाशित एक रिसर्चले पुष्टि गरे अनुसार नियमित समयमा खानाले शरीरको जैविक घडी (सर्काडियन रिदम) सन्तुलित रहन्छ, जसले पाचन र ऊर्जा उपयोगलाई प्रभावकारी बनाउँछ ।

भोक लाग्नुअघि खानाले कोर्टिसोल र एड्रेनालिन जस्ता स्ट्रेस हर्मोनको स्तरलाई नियन्त्रणमा राख्छ । २०२१ मा ‘साइकोइन्डोक्राइनोलोजी’मा प्रकाशित एक अध्ययनका अनुसार नियमित खानाले मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ र तनाव कम गर्छ ।

बेफाइदा

भोक लाग्नुअघि खानाले शरीरको प्राकृतिक संकेतलाई बेवास्ता गर्न सक्छ । २०१९ मा ‘फ्रन्टियार्स इन साइकोलोजी’मा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार भोक नलाग्दा व्यक्तिहरूले आफ्नो शरीरको आवश्यकता भन्दा बढी खान सक्छन्, जसले मोटोपन र पाचन समस्याको जोखिम बढाउँछ ।

भोक नलाग्दा पेटमा ग्यास्ट्रिक जुस र एन्जाइमको उत्पादन कम हुन्छ, जसले खानालाई राम्रोसँग पचाउन गाह्रो बनाउँछ । २०१८ मा ‘ग्यास्ट्रोएन्टेरोलजी’मा प्रकाशित एक रिसर्चले पुष्टि गरेको छ भोक नलाग्दा खानाले पेटमा अम्लता असन्तुलित हुनसक्छ, जसले अपच र ग्यासको समस्या निम्त्याउँछ ।

कुन समय उचित हो ?

रिसर्चहरूका आधारमा, भोक लागेपछि र भोक लाग्नुअघि खानु दुवैका आफ्नै फाइदा र बेफाइदा छन् । तर, यो निर्णय व्यक्तिको जीवनशैली, स्वास्थ्य अवस्था र शारीरिक आवश्यकतामा निर्भर हुन्छ ।

स्वस्थ व्यक्तिहरूका लागि

यदि व्यक्ति स्वस्थ छ र पाचन प्रणालीले राम्रोसँग काम गर्छ भने, भोक लागेपछि खानु उचित हुन्छ । यसले शरीरको प्राकृतिक संकेतलाई सम्मान गर्छ र पाचन प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउँछ । तर, धेरै समयसम्म भोकै बस्नु भने हुँदैन । किनकि यसले रगतमा चिनीको स्तर कम गर्छ र स्ट्रेस हर्मोन बढाउँछ ।

मधुमेह रोगी वा पचान सम्बन्धी समस्या भएकाहरूका लागि

यदि मधुमेह वा पाचन सम्बन्धी समस्या छ भने, भोक लाग्नुअघि समय-समयमा थोरै–थोरै मात्रामा खानु राम्रो हुन्छ । यसले रगतमा चिनीको स्तरलाई स्थिर राख्छ र इन्सुलिन संवेदनशीलता सुधार गर्छ ।

जीवनशैलीको प्रभाव

व्यस्त जीवनशैली भएकाहरूका लागि नियमित समयमा खानु व्यावहारिक हुन्छ, किनकि उनीहरूले भोक लाग्ने समय पर्खन गाह्रो हुनसक्छ । तर, खानाको मात्रा र गुणस्तरमा ध्यान दिनु जरुरी छ ।

व्यक्तिको शारीरिक अवस्था र जीवनशैलीमा निर्भर

रिसर्चहरूले देखाउँछन् कि, भोक लागेपछि खानाले शरीरको प्राकृतिक संकेतलाई सम्मान गर्छ र पाचन प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउँछ, तर अत्यधिक भोकले नकारात्मक असर पार्न सक्छ ।

अर्कोतर्फ, भोक लाग्नुअघि खानाले पाचन प्रणाली र रगतमा चिनीको स्तरलाई स्थिर राख्छ, तर यसले शरीरको प्राकृतिक संकेतलाई बेवास्ता गर्न सक्छ । भोक लागेपछि खानु र भोक लाग्नुअघि खानु दुवैको आफ्नै महत्त्व छ, र यो व्यक्तिको शारीरिक अवस्था र जीवनशैलीमा निर्भर गर्छ ।

साथै कुनै स्वास्थ्य समस्या छ भने, चिकित्सक वा पोषणविद्सँग परामर्श लिनु उचित हुन्छ ।