बालबालिकाले किताब र कक्षाबाट मात्र होइन जीवनको अनुभवबाट सिक्छन्

‘पाठ्यक्रम यात्रा’ । यो शीर्षक नै रोचक लाग्यो मलाई । नेपाली भाषा–साहित्यमा लगाव भएकाले मात्र होइन नेपाली भाषाको शिक्षक भएको नाताले पनि मलाई यसले आकर्षित गरेको थियो ।

गोरखा ग्रुपको संयोजन र काठमाडौं विश्वविद्यालयको प्रोफेसनल डेभलोपमेन्ट प्रोगाम अन्तर्गत ‘अर्ली चाइल्डहुड डेभलपमेन्ट’ को यस पाठ्यक्रम यात्राले मेरो दृष्टिकोणमा गहिरो परिवर्तन ल्याइदियो ।

यस प्रक्रियामा मैले आफूलाई व्यक्तिगत र व्यवसायिक रुपमा थप समृद्ध भएको महसुस गर्न पाएँ। यहाँ मेरो समझ कसरी विकसित भयो र किन ‘मोड्युल–१ अर्ली चाइल्ड डेभलपमेन्ट थ्योरी’ले प्रभाव पारेको छ भन्ने कुरा विस्तारमा भन्नेछु ।

जब मैले पाठ्यक्रम यात्रा सुरु गरेँ, त्यसअघि मेरो बुझाइ बाल विकासको सन्दर्भमा सीमित थियो । मलाई के लाग्थ्यो भने, बालिबालिकाको विकास भनेको केवल शारीरिक वृद्धि र आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गर्नु मात्र हो । तर पाठ्यक्रमको प्रगतिसँगै मेले बुझेँ कि, यो केवल शारीरिक पक्षमा मात्र सीमित छैन । बरु मनोवैज्ञानिक, संवेगात्मक र सामाजिक विकासको जटिल संयोजन हो ।

यो यात्राले मलाई सिकाइको बहुआयमिक प्रवृत्तिलाई बुझन् मद्दत गर्‍यो । मोड्युल–१, जसले ‘अर्ली चाइल्डहुड डेभलोपमेन्ट थ्योरी’लाई समेट्छ, मेरा लागि सबैभन्दा प्रभावशाली बन्यो ।

यो मोड्युलले मलाई विभिन्न सिद्धान्तहरू जस्तै जिन पियाजेको संज्ञानात्मक विकास सिद्धान्त, भाइगोस्कीको सामाजिक–साँस्कृतिक सिद्धान्त, हावर्ड नार्डनरको बहु–बुछिमत्ताको सिद्धान्त, मन्टेश्वरी दृष्टिकोण र रेज्जियो एमिलिया मेथडको गहिरो अध्ययन गर्ने अवसर दिलायो ।

सुरुमा यी सिद्धान्तहरू जटिल लाग्थ्यो । तर, जब मैले यसलाई वास्तविक जीवनको उदाहरणसँग जोडेर हेर्न थालेँ, मेरो बुझाइ स्पष्ट हुँदै आयो । उदाहरणका लागि जिन पियाजेको सिद्धान्तेले मलाई के बुझायो भने, बालबालिकाकाले कसरी विभिन्न चरणमा आफ्नो वातावरणबाट सिक्छन् । यसले मेरो व्यक्तिगत जीवनमा मेरा विद्यार्थी वा छिमेकका बच्चाहरूसँगको अन्तर्क्रियामा नयाँ दृष्टिकोण दियो । यस मोड्युलको प्रभाव मेरा व्यवसायिक जीवनमा पनि स्पष्ट रुपमा देखियो ।

म एक शिक्षक, जो बाल विकाससँग सम्बन्धित क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्ति । यही नाताले गर्दा मलाई यी सिद्धान्तहरूले बालबालिकाको व्यवहार र सिकाइ प्रक्रियालाई अझ राम्रोसँग विश्लेषण गर्न सक्षम बनायो ।

भाइगोत्स्कीको सिद्धान्तले सामाजिक अन्तर्क्रिया र संस्कृतिको महत्वलाई जोड दिन्छ । यो सिकाइले मलाई मेरो कक्षा वा कार्यस्थलमा बालबालिकालाई सहयोग गर्न, सहकार्य र सामूहिक गतिविधिलाई प्रोत्साहित गर्ने रणनीति बनाउन प्रेरित गर्‍यो । मैले यो पनि बुझेँ कि, हरेक बच्चाको विकास उसको वातावरण र अनुभवमा निर्भर हुन्छ, जसले मलाई उनीहरूको व्यक्तिगत आवश्यकताप्रति संवेदनशील हुन सिकायो ।

पाठ्यक्रमको सुरुवातमा मैले सैद्धान्तिक ज्ञानलाई हल्का रूपमा लिएको थिएँ , मलाई लाग्थ्यो कि, व्यावहारिक अनुभव नै सबै कुरा हो । तर, मोड्युल–१ ले मलाई यो गलत धारणाबाट मुक्त गरायो । सिद्धान्तहरूले मलाई एउटा आधार प्रदान गरे, जसले मलाई व्यावहारिक परिस्थितिहरूलाई अझ प्रभावकारी ढंगले सम्हाल्न सहयोग गर्‍यो ।

उदाहरणका लागि, जिन पियाजेको सिद्धान्त पढिरहँदा मैले बुझेँ-प्रारम्भिक बाल्यकालमा आत्मविश्वास र स्वायत्तताको विकास कति महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यो ज्ञानले मलाई मेरो व्यक्तिगत जीवनमा बच्चाहरूलाई स्वतन्त्रताको अनुभव दिने र उनीहरूको आत्मसम्मान बढाउने तरिका खोज्न प्रेरित गर्‍यो ।

यो मोड्युलले मेरो व्यक्तिगत विकासमा पनि ठूलो प्रभाव पार्‍यो । मैले आफ्नो धैर्यता र सहानुभूति बढेको महसुस गरेँ। पहिले म बच्चाहरूको व्यवहारबाट नदेखिने गरी भए पनि छिट्टै रिसाउँथेँ, तर अब म तिनीहरूको व्यवहारको पछाडिको कारण खोज्न थाल्छु । यो परिवर्तनले मलाई मेरो परिवार र साथीहरूसँगको सम्बन्धमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्‍यो ।

मैले अरूको दृष्टिकोणलाई सम्मान गर्न र सुन्न सिकेँ, जुन मेरो व्यक्तित्वको महत्त्वपूर्ण पक्ष बन्यो । व्यावसायिक रूपमा यो मोड्युलले मलाई नेतृत्व र सहयोगको नयाँ आयामहरू खोलिदियो । मैले बाल विकासको सिद्धान्तहरूलाई कार्यस्थलमा लागू गर्न थालेँ ।

जस्तै टोलीसँग काम गर्दा उनीहरूको व्यक्तिगत शक्ति र कमजोरीलाई बुझेर रणनीति बनाउन । यो दृष्टिकोणले मेरो कार्यक्षमता र सहकर्मीहरूसँगको सम्बन्धलाई सुधार गर्‍यो । मैले यो पनि सिकें कि सिकाइ एक निरन्तर प्रक्रिया हो, र म हरेक दिन नयाँ कुरा सिक्न सक्छु ।

यो मानसिकताले मलाई मेरो करियरमा थप प्रगति गर्न प्रेरित गरेको छ । मोड्युल–१ को प्रभाव मेरो सोचाइ र कार्यशैलीमा मात्र सीमित रहेन । यसले मलाई, मेरो समुदायमा योगदान गर्ने र लेखनप्रतिको मेरो रुचिलाई थप परिष्कृत गर्न प्रेरणा पनि दियो । मैले बुझेँ कि, प्रारम्भिक बाल्यकालको विकासले समाजको भविष्य निर्धारण गर्छ । यो ज्ञानले मलाई स्थानीय स्तरमा बालबालिकाको शिक्षा र विकासका लागि काम गर्ने योजना बनाउन उत्प्रेरित गर्‍यो ।

मैले यो पनि महसुस गरेँ कि, मेरो व्यक्तिगत र व्यावसायिक लक्ष्यहरू एक-अर्कासँग जोडिएका छन् । यो मोड्युलले मलाई ती दुवैलाई सन्तुलनमा राख्न सिकायो । पाठ्यक्रमको अन्त्यतिर आइपुग्दा मैले मेरो बुझाइमा आएको परिवर्तनलाई स्पष्ट रूपमा देखेँ । सुरुमा, म केवल सतही ज्ञानमा सीमित थिएँ, अरुले दिएका वा गर्न लगाएका कार्यहरू मात्र गर्ने तर अब मसँग गहिरो विश्लेषण र व्यावहारिक प्रयोगको क्षमता छ । मोड्युल– १ ले मलाई यो यात्रामा सबैभन्दा ठूलो सहयोग गर्‍यो किनभने यसले मलाई सैद्धान्तिक आधार र व्यावहारिक प्रयोगको संयोजन सिकायो ।

यो मोड्युलले मेरो व्यक्तिगत जीवनमा सहानुभूति, धैर्य र समझदारी बढायो भने व्यावसायिक जीवनमा मलाई प्रभावकारी नेतृत्व र सहयोगी बन्न सिकायो ।अन्तमा, यो पाठ्यक्रम र विशेष गरी मोड्युल–१ मेरा लागि एक परिवर्तनकारी अनुभव बन्यो ।

यसले मेरो सोचाइ, व्यवहार र लक्ष्यहरूलाई पुनः परिभाषित गर्न मद्दत गर्‍यो । ‘सिकाइ केवल किताब वा कक्षाकोठामा सीमित छैन, यो जीवनको हरेक पाइलामा हुन्छ’, यो मैले सिकेँ ।

यो जर्नल लेख्दै गर्दा, म आदरणीय मीरा म्यामको शिक्षण शैलीको तारिफ गर्दै, उहाँलाई मुरीमुरी धन्यवाद दिनुको साथै कृतज्ञता व्यक्त गर्न चाहान्छु। म यो कुरामा विश्वस्त छु, यो यात्राले मलाई एक राम्रो व्यक्ति र पेशाकर्मी बनाएको छ । म भविष्यमा पनि यो ज्ञानलाई प्रयोग गरेर आफूलाई र अरूलाई सशक्त बनाउने प्रयास गर्नेछु ।

(लेखक खड्का लमही-६, दाङस्थित गोरखा मोडेल सेकेन्डरी स्कुलमा कार्यरत शिक्षिका हुन्।)