खैनीको तलतल किन लाग्छ ?

प्राय खैनी खानेहरूलाई थाहा छ, बानी परेपछि यसको तलतल लागिरहन्छ । फुर्सदमा होस् वा कामको व्यस्ततामा ओठमा खैनी च्याप्न मन लाग्छ । किन होला ?

खैनीको तलतल लाग्नुको मुख्य कारण यसमा पाइने निकोटिन हो । निकोटिन एक शक्तिशाली रसायनिक पदार्थ हो, जसले मस्तिष्कमा डोपामिनको स्तर बढाउँछ । डोपामिनले आनन्द र सन्तुष्टिको अनुभूति प्रदान गर्छ, जसले प्रयोगकर्तालाई बारम्बार खैनी प्रयोग गर्न प्रेरित गर्छ ।

निकोटिनले मस्तिष्कको ‘रिवार्ड प्रणाली’लाई सक्रिय बनाउँछ, जसले गर्दा प्रयोगकर्तामा निर्भरता विकास हुन्छ । यो निर्भरता शारीरिक र मनोवैज्ञानिक दुवै हुन्छ ।

निकोटिनको प्रभाव तुरुन्तै हुन्छ, तर यो छोटो समयका लागि मात्र रहन्छ । यसले प्रयोगकर्तालाई बारम्बार खैनी प्रयोग गर्न बाध्य बनाउँछ । साथै, खैनीमा मिसाइने चुन र अन्य रसायनिक पदार्थहरूले निकोटिनको अवशोषणलाई तीव्र बनाउँछ, जसले तलतललाई अझ बढाउँछ ।

सामाजिक र सांस्कृतिक कारकहरूले पनि खैनीको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्छन् । उदाहरणका लागि, ग्रामीण क्षेत्रमा खैनीलाई सामाजिक जमघटको हिस्सा मानिन्छ र युवाहरू साथीभाइको दबाबमा यसको प्रयोग सुरु गर्छन् ।

खैनीको लत र स्वास्थ्यमा असर

खैनीको दीर्घकालीन प्रयोगले विभिन्न स्वास्थ्य विभिन्न समस्याहरू निम्त्याउँछ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार, सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग विश्वभर मृत्युको प्रमुख कारणहरू मध्ये एक हो ।

खैनीमा पाइने कार्सिनोजेनिक रसायनहरूले मुख, जिब्रो र घाँटीको क्यान्सरको जोखिम बढाउँछ । विभिन्न अनुसन्धान अनुसार दक्षिण एसियामा मुखको क्यान्सरका केसमा ७० प्रतिशत भन्दा बढीको कारक सुर्तीजन्य पदार्थ, विशेष गरी खैनीको प्रयोगसँग सम्बन्धित छन् ।

सुर्तीको सेवनले मुख र दाँतको समस्या पनि देखा पर्छ । खैनीको नियमित प्रयोगले दाँतमा दाग, गिजा रोग र दाँत झर्ने समस्या निम्त्याउँछ । खैनीमा मिसाइने चुनाले गिजा र मुखको तन्तुलाई क्षति पुर्‍याउँछ, जसले दीर्घकालीन दुखाइ र सङ्क्रमणको जोखिम बढाउँछ ।

निकोटिनले रक्तचाप र हृदयको गति बढाउँछ, जसले हृदयाघात र स्ट्रोकको जोखिम बढाउँछ । एक अनुसन्धानका अनुसार खैनी प्रयोग गर्ने व्यक्तिमा हृदय रोगको सम्भावना खैनी नखानेको तुलनामा दोब्बर हुन्छ ।

खैनीको प्रयोगले प्रजनन स्वास्थ्यमा असर गर्छ । खैनीको प्रयोगले पुरुषमा शुक्रकीटको गुणस्तरमा कमी र महिलामा गर्भावस्थामा जटिलताहरू निम्त्याउँछ । गर्भवती महिलाले खैनी प्रयोग गर्दा जन्मने शिशु कम तौलको हुने र उसका अन्य विकासमा समस्या देखिन सक्छ ।

निकोटिनको लतले चिन्ता, तनाव र डिप्रेसनको जोखिम जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्या बढाउँछ । लतबाट छुटकारा पाउन खोज्दा प्रयोगकर्ताले छटपटी र बेचैनीको अनुभव गर्न सक्छन् ।

सामाजिक र आर्थिक असर

खैनीको कुलतले स्वास्थ्यबाहेक सामाजिक र आर्थिक क्षेत्रमा पनि गम्भीर असर पार्छ । सामाजिक रूपमा खैनी प्रयोगकर्तालाई समाजमा नकारात्मक दृष्टिकोणले हेरिन्छ । विशेष गरी जब उनीहरूको स्वास्थ्य बिग्रन्छ । परिवारमा खैनीको लतले झगडा र तनाव बढ्छ, किनभने प्रयोगकर्ताले परिवारको आवश्यकताभन्दा खैनीलाई प्राथमिकता दिन सक्छन् ।

आर्थिक रूपमा, खैनीको नियमित प्रयोगले गरिबीको चक्रलाई बढाउँछ । नेपालका ग्रामीण क्षेत्रमा धेरै परिवारले आफ्नो सीमित आयको ठूलो हिस्सा सुर्तीजन्य पदार्थमा खर्च गर्छन् । यो खर्चले खाना, शिक्षा, र स्वास्थ्य सेवामा लगानीलाई कम गर्छ । साथै, खैनीको कारण हुने रोगहरूको उपचारमा लाग्ने खर्चले परिवारलाई ऋणको बोझमा पार्छ ।

खैनी नियन्त्रणका प्रयास

नेपाल सरकारले खैनी र अन्य सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग नियन्त्रण गर्न विभिन्न कदमहरू चालेको छ । ‘सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण तथा नियमन गर्ने ऐन, २०७६’ अनुसार, सुर्तीजन्य पदार्थको प्याकेजिङमा ९० प्रतिशत चेतनामूलक सन्देश र चित्रहरू राख्नुपर्छ । यसलाई बढाएर प्याकेटमा अब शतप्रतिशत चेतावनीमूलक सन्देश छाप्नुपर्ने निर्देशिका आइसकेको छ ।

यी चित्रहरूले क्यान्सर र अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूको जोखिमबारे सचेत गराउँछन् । साथै, सार्वजनिक स्थानमा धूम्रपान र सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ।

यद्यपि, यी प्रयासहरूको प्रभावकारिता सीमित छ । जागरूकताको कमी र खैनीको सजिलो उपलब्धताले नियन्त्रणलाई चुनौतीपूर्ण बनाएको छ । सुर्तीजन्य पदार्थमा कर वृद्धि र जनचेतना अभियानले प्रयोग घटाउन मद्दत गर्ने कुरा अनुसन्धानले देखाएको छ ।

खैनीको लतबाट छुटकारा पाउने उपाय

खैनीको लत छोड्न चुनौतीपूर्ण भए पनि असम्भव भने हुँदैन । मनोवैज्ञानिक परामर्श र विभिन्न प्रकारका थेरापीले लत छोड्ने प्रेरणा प्रदान गर्छ ।

निकोटिन रिप्लेसमेन्ट थेरापीबाट पनि खैनीको तल छोड्न सकिन्छ । निकोटिन गम वा प्याचले तलतललाई कम गर्छ ।

नियमित व्यायाम, स्वस्थ खानपान र तनाव व्यवस्थापन लगायतका जीवनशैली परिवर्तनले पनि लत छोड्न सहयोग गर्छ ।

परिवारको साथ र समाजको समर्थनले प्रयोगकर्तालाई लत छोड्न प्रोत्साहन दिन्छ ।